युक्लेप्टस देखि तर्सने बनाउने विषाणु ऋृ

बिषाणु ऋ स्वरैकल्पना अर्थात् मनोवाद शैलीमा  लेखिएको औपन्यासिक कृति हो । अंग्रेजीमा ‘स्ट्रिम अफ कन्सस्नेस’ भनेर चिनिएको यो शैली उपन्यास लेखनमा निकै चर्चित शैली हो । पश्चिमी विख्यात लेखकहरु जस्तै जेम्स जोइस, विलियम फक्नर , भर्जिनिया वुल्फ़, दोस्तोभासकी, टि.यस. इलियट र टोनी मरिसन जस्ता लेखकहरुले यहि  मनोवाद शैलीमा लेखेका उपन्यासहरु विश्वचर्चित छन्। यो शैली उपन्यास लेखनमा निकै सशक्त शैली हो । यसमा मिहिनत  हुन्छ । पाठकीय चेतना भएका पाठकहरुका लागि यो पुस्तकले पाठकीय भोक तृप्त गर्न सक्छ।

सिकारु पाठकहरुका लागि भने यो पुस्तक अलि गरुङ्गो बन्न सक्छ। जस्तो कि मैले आठ कक्षा पढ्दा शिरिषको फुल पढेको थिए । तर जसो तसो पढेरसक्काए पनि मैले केहि पटकथा बाहेक केहि बुझिन । त्यस्तै एसएलसी सकिएर सुम्निमा पढ्दा केहि पाना पार गरेपछि थप पढ्न नसकेर छाडेको याद छ।  स्नातकोत्तर अध्ययन गर्दै गर्दा बल्ल पाठकीय स्वादलिएर सुम्निमा पढ्न सक्ने भएको थिएँ ।  त्यै हिसाबले मलाई अलिक पाठकीय चेतना बोकेर मात्र यो पुस्तक पढ्न सकिन्छ जस्तो लाग्यो।   बिषाणु ऋ कथा या विवरणात्मक कहानीको जस्तो पुस्तक पनि होइन । यो एउटा अन्तर्मुखी पात्रको मनोवाद हो ।

विषयबस्तुको हिसाबले लेखकले असाध्यै बृहत क्षेत्र लिनुभएको छ । लैंगिक हिंसा ,प्रेम, घृणा, द्वन्द, समाज, जात, धर्मकर्म, जीवन, मृत्यु , संस्कृतिक विविधताका, राजनीति, यावत  कुराहरु छन् । तर म त्यतातिर जान चाहन्न, मलाई यो पुस्तकमा सबैभन्दा रोचक लागेको कुरा यसको मानोवैज्ञानिक पक्षतिर जान चाहन्छु ।  

बिषाणु ऋ असाध्यै मनोबैज्ञानिक पक्षबाट लेखिएको पुस्तक हो।  सिग्मन फ़्राइडको मनोबैज्ञानिक सिद्धान्तबाट यो पुस्तक प्रेरित छ सिग्मन फ़्राइडको मनोबैज्ञानिक सिद्धान्तले के भन्छ भने आम मानिसहरु चेतन मस्तिष्कभन्दा अचेतनबाट बढि प्रेरित हुन्छ र यो पुस्तकमा  धेरै जसो अचेतन मस्तिस्क वा अर्धचेतन मस्तिस्कका कुराहरु छन् । अझ भनौ यसमा हिप्नोसिस प्रयोग गरेर एउटा पात्रलाइ अर्धचेतन आवस्थामा पुर्याएर उसका अर्धचेतन मस्तिस्कका कुराहरु यसमा टिपेर ल्याइएको छ ।

यो मनोबैज्ञानिक अन्तर्द्वन्द को कथा हो।  अझ भनौं चेतनाको अन्तिमबिन्दुको यात्रामा हिडेको अन्तर्मनको कथा हो। कुनै पनि व्यक्ति चेतनाको उच्च तहमा पुग्नु अघि थुप्रै द्वन्दहरुबाट गुज्रिन्छ त्यो द्वन्दबाट अगाढि बढ्दै गरेको पात्रको कथा हो यो ।   यो उपन्यास उत्तर आधुनिक लेखनीको नमुना हो।  । उत्तरआधुनिकबाद एउटा बृहत बिषयबस्तु हो। यद्यपी  अति संक्षेपमा भन्नु पर्दाउत्तरधुनिकबाद  भनेको स्थापित मान्यताहरुलाई भत्काएर नयाँ मान्यताहरु स्थापित गर्नु, नयाँ दृष्टिकोणहरु निर्माण गर्नु या बहुलवाद अर्थात् pluralism को अस्थित्वलाई मान्नु हो । जस्तो कि हाम्रो सभ्यता मागुरुलाई उच्चतम स्थानमा रखिएको छ । हाम्रो पूर्वीय सभ्यतामा गुरुलाई ‘गुरू ब्रह्मा गुरू विष्णु, गुरु देवो महेश्वरा गुरु साक्षात परब्रह्म, तस्मै श्रीगुरुवे नमः भनेर इश्वरीय दर्जामा राखेको रखिएको छ।

हामीलाई के सिकाइएको छ गुरु भनेको न्याय हो , सदाचार हो , ज्ञान हो अनुशासन हो, स्नेह हो, प्रेम हो। गुरुले  आफ्नो शिष्यहरुको बारेमा कहिल्यै  गलत सोच्दै सोच्दैन भन्ने हाम्रो मान्यता छ । साच्चै  हो त ? सबै गुरु भन्ने बित्तिकै सहि हुन्छन ? यहाँ गुरु प्रतिको यो स्थापित मान्यता लाई लेखकले चुनौतीदिएकी छन् ।  गुरु महान हुन्छन तर गुरु तर सबै गुरु महान हुँदैनन्।  गुरुराक्षस पनि हुन सक्छन भन्ने दृष्टिकोण उपन्यासमा भेटिन्छ। हामीले तेस्तो गुरु पनि हाम्रो समाजमा देखेका छौ त्यो कुरालाई लेखकले आफ्नो पुस्तकमा देखाउन खोज्नु  भएको छ ।  

स्कुले  बिद्यार्थी कालमा ‘मुसा’ प्रबृत्ति र ‘बिरालो’ प्रबृत्तिका बिद्यार्थीहरुबिचको द्वन्द र मुसावर्गको बिद्यार्थीको मनोबैज्ञानिक अन्तर्द्वन्द र बिद्रोह यस उपन्यासको अर्को रोचक प्रसंग हो।  कयौं पटक मुसा भएर उत्पीडित भएको र मुसा हुनुको मनोबैज्ञानिक उत्पीडना भोगेको अनुभवले यो प्रसंगसंग मैले आफूलाई निकटसंग अनुभूति गर्न सकें। स्कुले जीवनमा हुने उत्पीडन अर्थात् बुल्लींग, हिंसा, यौन हिंसा र यसको मनोगत दृष्टान्तहरुले उपन्यासलाई पठनीय बनाएको छ।  यहानिर बिद्यालयका बिद्यार्थीले बिद्यालयमा गुज्रिनुपर्ने मनोबैज्ञानिक उतारचढाव र द्वन्द देखाइएको छ।    

संस्कृतिक  विविधताका कुराहरु छन्, सांस्कृतिक द्वन्दका कुराहरु छन् । जस्तै एउटा थारु संस्कृति कसरि पहाडी संस्कृतिबाट मुछिएको छ ? कसरि फरक संस्कृतिमा खाइने परिकार फरक कोणबाट उपेक्षित छ भनेर संस्कृतिक र साथसाथै  यसको मनोबैज्ञानिक प्रभाव पनि उपन्यासमा देखाइएको छ। उपन्यासमा आञ्चलिकता पनि छ।   मृत्यु अवस्य पनि क्षति  हो।  यद्यपि मृत्युको आफ्नै सौन्दर्य छ।  मृत्युकोसौन्दर्य  र मृत्यु यात्राको सुखद अनुभूतिलाई लेखकले यसरी प्रस्तुत गरेकी छिन् –  “मलाई अब कसैको अनुहार हेर्नु छैन । म आखा  चिम्लिन्छु । त्यो शान्तिमा लिप्त हुन्छु । कताकता जोरले  कोहि चिच्याएको आवाज सुन्छु । तर मलाइ मेरो अबको यात्रा प्यारो  लाग्छ । म त्यो शान्ति र मौनतामा एकाकार हुन्छु। ” मृत्युको यो चित्रण पनि मलाई मनपर्यो ।  

उपन्यासको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष यसको पर्यावरणीय पक्ष हो । मान्छे लेसारा पृथ्वी, ब्रम्हाण्ड आफ्नै मात्र ठान्दै आएको छ। मान्छेको शून्य पर्यावरणीय चेतना र यसको दुस्प्रभाव अनि पर्यावरणले मान्छेलाई हेर्नेदृष्टिकोण, त्यो पनि मनोबैज्ञानिक ढंगबाट देखाइएको छ। मेरो घर अघिल्तिर एउटा युक्लेप्टसको रुख छ । त्यो  रुखबाट   चोप  चुहिरहेको छ । यो पुस्तक पढेपछि म रुखको चोप देख्दा झस्किन्छु, त्यो रुख वरपर जान पनि डर लाग्छ । प्रकृतिमाथिको चरम शोषक प्राणीगाणको एउटा सदस्य म ।  

यो पुस्तक पढेपछि म निरिह अनुभव गरिरहेको छु।  हिजोसम्म त्यहि रूखको फेदमा लाति हानेर हिडेको मनुष्य म ! विषाणु ऋ पढेपछि रूख देखेर मलाई एङ्जाइटी हुन थालेको छ। पर्यावरण र प्रकृति प्रति थप स्नेह, सम्मान र प्रेम अनुभूति हुन थालेको छ। उपन्यासमा रुखलाइ निकै फरक रुपमा चित्रण गरिएको छ । पर्यावरणको बिम्ब रुखले मान्छे कहिल्यै सुध्रिन्छ कि भनेर धेरै कुरेको र अन्तिममा रुखले दोहनको बिरुद्ध बिद्रोह गरेको प्रसंग छ । यो परिकल्पना अत्यन्तै माथिल्लो स्तरको छ । त्यस हिसाबले लेखकलाई धेरै धेरै बधाई छ।  

त्यस्तै पुस्तकमा आमा हुनु र मातृत्व फरक कुरा हुन् भन्ने प्रसंग पनि छ । आमा हुनु र मातृत्व अनुभव गर्नु भिन्न कुरा हुन् । यो लैंगिक कुरा होइन।  अर्कोप्रतिको माया स्नेह श्रद्धा नै मातृत्व हो । आफैले जन्माएको चिजप्रति  मात्र मातृत्व अनुभूति हुन्छ भन्ने होइन । मेरो फुपू दिदि हुनुहुन्छ जो बाल्यकालमै बिधवा हुनुभयो र मेरो परिवारमा सबैभन्दा बढी मातृत्व मलाई उहासंग थियो जस्तो लाग्छ । हामी वहाको मातृत्वको स्नेहअनुभूति गरेर हुर्किएका हौ। त्यसैले यो मातृत्व भन्ने कुरा असाध्यै विराट बिषय हो ।     मैले लेखकको लेखनमा धेरै सम्भावनाहरु देखेको छु । आगामी दिनहरुमा अझ वजनदार सिर्जनाको निम्ति लेखकलाई शुभकामना दिन चाहन्छु।

प्रवासमा बसेको व्यक्तिले पुस्तक पढ्दा प्रवासमाका कथाहरु पनि खोज्दो रहेछ।  प्रवासमामा नलेखिएका यति धेरै कथाहरु छन्, त्यो कसैले लेखिएदिए हुन्थ्यो जस्तो लाग्दो रहेछ। अबका दिनहरुमा लेखकबाट कमसेकम एउटा पुस्तक अस्ट्रेलियाको कथाहरु समेटेर आवोस भन्ने चाहन्छु । किनभने प्रवासी साहित्यमा गतिलो पुस्तक आएको छैन ।  मैले त्यो सम्भावना प्रज्ञामा देखेको छु।  यो पुस्तकको धेरै सबल पक्षहरु छन् । यद्यपि बिस्तृतिकरणको अलि कमि छ । मनोभाव समेटिएर लेखिएका पुस्तकहरु असाध्यै बिस्तृतिकरणको जानुपर्छ। शिरिषको फुललाई बरीको पक्ष लिएर लेख्नु ठूलो जमर्को गर्नु हो । बरीको पक्षबाट लेख्दा एउटा सिंगो पुस्तक हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ ।

कृष्ण धराबासीले राधा उपन्यासमा महाभारतको कथालाई लिएर  राधाको पुनर्लेखन गरेका छन।  श्री कृष्णले ब्रज छाडेपछि राधाको जीवनमा के भयो त्यो महाभारतमा छैन।  धाराबासीले राधाको पात्रलाई एउटा सम्पूर्ण पुस्तक मार्फत पूर्ण गरिदिएका छन । बरीपत्रको पुनर्लेखन गर्नुमा सुन्दर सृजनशीलता देखिन्छ तर लेखनीमा कथाले बरीलाई न्याय गर्यो भन्ने कुरामा मलाई शङ्का छ । अर्को कमजोरी भनेको लेखकले आफ्नो परिकल्पनाका सम्पूर्ण आयामहरु यौटै पुस्तक मार्फत प्रस्तुत गर्न खोज्दा पुस्तकको लय केहि तलमाथि भएको देखिन्छ।  

एउटा पाठकको हिसाबले हेर्दा एउटा प्रसङ्गमा लिएर त्यसैलाई बिस्तृत रुपमा सबलीकरण गरेर लेख्दा राम्रो हुन्छ । लेखकका लागि त जीवन छदैछ तर येसो भन्दै गर्दा समयमै लेख्नु होला । लेख्नेलहड चलेको बेला लेखिएन भने फेरि नलेखिन सक्छ।   अन्तिममा म सबैलाई यो पुस्तक पढ्नको निम्ति आग्रह गर्न चाहन्छु । एउटा उत्कृस्ट पुस्तक नेपालि साहित्यले प्राप्त गरेको छ र पुस्तकको बजारीकरण पनि होस् भन्न चाहन्छु।  धन्यवाद !