देहरादूनमा ‘मिनी नेपाल’

८३ वर्षिय प्रेम पुल्लाथापाको टोली नौमतीबाजा बजाउँदै थियो । ७ वर्षिया अनुष्का थापा र ९ की अनिशा रानासहितका बालिका मज्जाले कम्मर मर्काइरहेका देखिए । उमेरले नेटो काटे पनि नौमती बजाइरहेका थापामा बालिकाको भन्दा कम्ता जोस थिएन्, फागुन अन्तिम साता देहरादूनमा यस्तै दृष्य देखिए ।
उत्तराखण्डको राजधानी हो, देहरादून । त्यहाँको परेड ग्राउन्डमा नेपाली भाषीहरूको त्यो दिनको सांस्कृतिक मोह देखेर भारतका लागि नेपाली राजदूत दीपकुमार उपाध्याय पनि चकित परिरहेका थिए ।
सांस्कृतिक कार्यक्रम भन्ने वितिक्कै थापा कांधमा मादल बोकिहाल्छन् । ६ दशकदेखि देहरादूनमै बसाई छ, उनको । उनी बिना यो क्षेत्रमा हुने सांस्कृतिक कार्यक्रम खल्लो लाग्छन् । उनी नौमती र मादल मात्र बजाउँदैनन्, सोरठी पनि मजाले गाउँछन् । ‘आफ्नो कलासंस्कृतित जोगाउनु पर्‍यो नि ?,’ भारतीय गोर्खा सेनाबाट नेवृत्त भएका थापाले सुनाए ।
उनको पुख्र्यौली थलो, स्याङ्जाको कोल्मा हो । फौजी जागिर । सेवा निवृत्त भएपछि देहरादून नै रोजे । ‘नेपाली मूलका अरू फौजी दाजुभाइ यतै छन्, उनीहरू बसेकै कलोनीमा घर बनाए,’ थापा भन्छन्, ‘विभिन्न चांडपर्व र सांस्कृतिक कार्यक्रममा नेपाली संस्कृति झल्किने बाजा बजाउँछु ।’ खासगरी दसैंैं, तिहार, तीज, माघे संक्रान्ति र नयाँ वर्षमा यहाँ बसोबास गर्ने विभिन्न समुदायका गोर्खाली एकै ठाउँमा भेला हुन्छन् । रमाइलो गर्छन् र सुखदु:ख एकआपसमा बाँड्छन् ।
चांडपर्वका बेलाघाटु, सोरठी, मारुनी, कौंडा सालैजो र झ्याउरे भाका छुटने कुरै हुँदैन । त्यो बेला देहरादून भारत उत्तराखण्डको राजधानीभन्दा ‘मिनी नेपाल’ जस्तो लाग्छ । परम्परागत पोशाकमा सजिएका महिलाको माहोलको बेग्लै छटा हुन्छ । सबैले आ–आफ्ना चांडपर्वका बेला एक अर्काे समुदायलाई निम्त्याएर परम्परासँगै नेपालको न्यास्रो भुलाउँछन् ।
‘पुर्खाको संस्कृति जोगाउनु हाम्रो पनि कर्तव्य हो, फरक भूगोलमा बसे पनि संस्कृति छाड्न मिल्दैन, हामीले छाड्दै गएपछि सन्ततीले कहाँबाट देख्लान र सिकलान्,’ थापा खुल्छन् । केही वर्षयता देहरादुनमा यस्तो माहोल जुर्न थालेको हो । बीचको समयमा कसैको कसैलाई वास्ता थिएन । अहिले नेपाली मूलका यी भारतीय नागरिकले आफ्ना जाति विशेष समितिहरू गठन गरेर सांस्कृतिक कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छन् ।
…
फागुन अन्तिम साता देहरादूनमा इन्डो–नेपाल व्यापार मेला तथा पर्यटन महोत्सवको समापन हुँदै थियो । त्यही कार्यक्रममा थापाको टोली बाजा बजाइरहेको थियो । ‘उमेरको ताल नमिले पनि सांस्कृतिक कार्यक्रममा ताल मिलाउनुपर्छ,’ उनी भन्दै थिए । युवा पुस्तापाकाको सिको गर्न थालेका छन् ।
गोर्खाली महिला औपचारिक कार्यक्रममा चुरा पोतेसँगै गुन्यूचोली लगाएर सहभागी हुन्छन् । कलिला बालबालिका त्यो पहिरन लगाउन हौसिन्छन् । पुरुष त दौरा सुरुवाल र नेपाली टोपीमा नठाटिने कुरै भएन । यसले संस्कृतिसंगै पहिचानको समेत रक्षा गरेको उनीहरूको बुझाई छ ।
पुरानो पुस्ताले नयाँ पुस्तामा संस्कृति हस्तान्तरण गर्दै आएका छन्, यसले पराई भूमिमा बस्दा पनि नेपाली संस्कृति संरक्षणमा मद्दत पुगिरहेको छ । सबैको समान सहभागीताले नयाँ पुस्ता पनि खुल्न थालेको छ ।
‘यहाँ हुने जुनसुकै औपचारिक कार्यक्रममा पनि हामी परम्परागत पहिरनमै सहभागी हुन्छौं,’ दुई पुस्तादेखि देहरादूनमा बसोबास गरिरहेकी देवी राना भन्छिन्, ‘केही वर्ष अघिसम्म यस्तो थिएन । भारतीय मगर समाज गठन गरेर कार्यक्रम गर्न थालेपछि यस्तो परिवर्तन आयो ।’ स्याङ्जा पुख्र्याैली घर भएकी उनलाई अहिले यहाँ आयोजना हुने कार्यक्रममा सहभागिता जनाउँदा स्याङ्जाकै घरमै पुगे जस्तो हुन्छ रे ।
…
नालापानी किल्लाले बाँधेको समाज
देहरादूनमा करिब ७ लाख नेपालीको बसोबास रहेको अनुमान छ । तीमध्ये अधिकांस भारतीय सेनामा कार्यरतका परिवार हुन् । उनीहरू सबैलाई ऐतिहासिक नालापानी किल्लाले एकताको सुत्रमा बांधेको छ । सबै गोर्खाली किल्ला संरक्षणमा जुटेका छन् । वर्षको एक पटक नालापानी मेला लाग्छ । सालको एकनासे वन छिचोल्दै डाँडाको टाकुरामा रहेको त्यो ऐतिहासिक किल्लामा पुग्दा पाका पुस्ता तन्नेरीलाई नेपाली बहादुरीका अनेक किस्सा सुनाइरहेका हुन्छन् ।
गतवर्ष अक्टोबरमा भव्यताका साथ मनाइयो, दोस्रो गोर्खा शताब्दी । देहरादून बजार भन्दा १२ किलोमिटर माथिको टाकुरामा रहेको किल्लामा सांस्कृतिक कार्यक्रम गरियो । ‘हाम्रा पुर्खाहरू अंग्रेजको पालादेखि नै यहाँ बस्दै आएका हुन्,’ उत्तराखण्ड भूतपूर्व सैनिक निगम लिमिटेडमा लेखापाल पदमा कार्यरत रवि राना भन्छन्, ‘नालापानीमा हाम्रा पुर्खाले वीरतापूर्वक लडेको ईतिहास अहिले पनि साक्षी छ । त्यही ईतिहासले यहाँका गोर्खालीलाई एकताबद्ध बनाएको छ ।’
सन् १८१४ मा ३ हजार ५ सय भन्दा बढी अंग्रेज सेनासँग बलभद्र कुँवर नेतृत्वको नेपाली फौजले वीरतापूर्वक लडेको थियो । ५/६ सय नेपाली महिला र बालबालिका मात्र थिए, बलभद्र नेतृत्वको फौजसँग । तै पनि नेपाली फौजले उच्च कौसल र बहादुरीका साथ लडेको किल्लास्थित शिलालेखमा उल्लेख छ । अंग्रेज सेनाको नेतृत्व मेजर जनरल रबर्ट रोल जिलेस्पीले गरेका थिए । हातहतियारले सुसज्जित अंग्रेज सेनालाई घरेलु हतियार खुकुरीले नै प्रतिकार गरेको नेपाली फौंजले । ३/४ पटक विफलनै पारिदिएको थियो । अन्त्यमा केही सीप नलागेपछि अंग्रेज सेनाले सहस्त्र धाराबाट नालापानी किल्लामा पुग्ने खानेपानीको स्रोत नै बन्द गरेको इतिहास छ ।
‘खलंगा विकास समिति गठन गरेरै नालापानी किल्लाको संरक्षणमा जुटेका छौं,’ रवि राना भन्छन्, ‘३ वर्षयता संरक्षणले गतिलिदैं गएको छ । इतिहासलाई बाचय राख्ने दायित्व हामी सबैको हो ।’ देहरादुन सहरदेखि किल्लासम्मको वनक्षेत्र समेतको १२ किलोमिटर बाटो कालोपत्रे गरिएको छ । समितिले खलंगासँगै सहस्त्र धाराको संरक्षणमा पनि जोड दिएको छ । अहिले समितिले हरेक वर्ष खलंगामा सांस्कृति ककार्यक्रम गरेर बलभद्रको फौजलाई सम्झिने गरिन्छ ।
…
कञ्चनपुरस्थित उद्योग वाणिज्य संघ र देहरादूनको व्यापार मण्डलले पहिलो पटक आयोजना गरेको थियो, इन्डो–नेपाल व्यापार मेला तथा पर्यटन महोत्सव । महोत्सवमा नेपाली कला–संस्कृति झल्कने स्टल आकर्षणका केन्द्र थिए । देहरादूनमा बसोबास गर्ने नेपाली भाषीहरूले तिनलाई औधी मन पराए । नेपाली सांस्कृतिक कार्यक्रम अर्को आकर्षण थियो । मेला सुरु भएको दिनदेखि नै नेपाली भाषीको थेगी नसक्नु भीड थियो । ‘यस्ता मेला–महोत्सव निरन्तर भइरहनुपर्छ,’ उनै ८३ वर्षिय प्रेम पुल्ला थापा भन्दै थिए, ‘आफ्नै गाउँघरमा पुगेको अनुभूति भयो ।’ भारतका लागि नेपाली राजदूत दीपकुमार उपाध्याय झरीमा रुझ्दै आइपुगेका थिए, सपत्नी । उनले नेपाल बाहिर भारतमा बाहेक अन्यत्र यस्तो अभूतपूर्ण एकता नदेखेको बताउँदैं ‘भारत दोस्रो घर’ भएको मन्तव्य राख्दा गोर्खा परिवारका सदस्यलामो थपडी बजाइरहेका थिए । ‘उस्तै संस्कृति–सभ्यता र भौगोलिक बनावट भएको उत्तराखण्डले औद्योगिक क्षेत्रमा मारेको फड्कोबाट धेरै कुरा सिक्न सक्छौं,’ नेपाली सीमा महाकाली कटेर यहाँ महोत्सव गराएका उद्योग वाणिज्य संघ कञ्चनपुरका अध्यक्ष सुरेश रावल भन्छन्, ‘अनुभव आदानप्रदान र यताका व्यापारीलाई नेपालका लगानीका क्षेत्र चिनाउने काम भएको छ । आगामी दिनमा पनि यस्ता कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिन्छौं ।’

(साभार: कान्तिपुर दैनिक)