वर्षेनी कटानको समस्या

धनगढी । नदी कटान र डुबानको रोकथामको प्रभावकारी पहल हुन नसक्दा कैलालीमा वर्षेनी नदी कटानको समस्या बढ्दै गएको छ । नदी कटानको समस्या बढ्दै जाँदा वर्षेनी तटीय क्षेत्र आसपासको सयौं बिघा खेतीयोग्य जग्गा बगरमा परिणत हुने गरेको छ ।

चुरे क्षेत्रबाट निस्किने नदी तथा खोलामा वर्षेनी आउने भेलले लेदो माटो ढुंगा, बालुवा बगाएर ल्याएसँगै नदी तथा खोलाको सतह बढ्दा बाढी र डुबानको समस्या पनि बढ्दै गएको प्राविधिकको भनाइ छ । उत्तरबाट दक्षिणतर्फ बग्ने कर्णाली, खुटिया, गोरीगंगा, कान्द्रा काँडा, शिवगंगा, घुराहा नदीले बढी कटान गर्ने गरेका छन् । नेपाल–भारत सीमावर्ती क्षेत्र हुँदै पश्चिमबाट पूर्वतर्फ बग्ने मोहना नदीको कटानको समस्या पनि छ ।

जलस्रोत तथा सिँचाइ विकास डिभिजन कार्यालयको अध्ययनअनुसार मोहना, कान्द्रा, पथरैया, काँडा, खुटिया, गौरीगंगालगायत ठूला नदीमा कटान र डुबानको समस्या बढ्दै गएको छ ।

मोहना नदीबाट भइरहेको कटानलाई रोक्न तटबन्धनको कार्यक्रम ल्याएपनि अघि बढ्न सकेको छैन । कञ्चनपुरको महाकाली र दोदा, कैलालीको, खुटिया र मोहना नदीमा तटबन्धनको काम गर्ने जिम्मा कञ्चनपुरमा रहेको जनताको तटबन्धन कार्यालयलाई छ । खुटिया र मोहना नदीमा अहिलेसम्म नदी नियन्त्रणसम्बन्धी प्रभावकारी काम हुन नसकेको स्थानीयको गुनासो रहेको छ ।

धनगढी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर ३ का बासिन्दा हरेक वर्ष मोहना नदीको कटानबाट हैरान भइसकेका छन् । नदीले हरेक वर्ष धार परिवर्तन गर्दा स्थानीयले थप सास्ती र त्रास भोगिरहेका छन्् । स्थानीय भन्छन्, ‘नदी नजिक खुला चौर तथा निर्माणाधीन पुलका कारण मोहना नदीले हरेक वर्ष धार परिवर्तन गरिरहेको छ । कतिबेला नदीको धार बस्तीतिर फर्किन्छ भन्ने डर भइरहन्छ ।’

चार÷पाँच वर्षअघि कैलालीको धनगढी र कञ्चनपुरको राजघाट जोड्ने पुलको पश्चिममा रहेको पहिलो र दोस्रो पिल्लरको बीचबाट बग्दै आएको मोहना नदीको भंगालो अहिले धार परिवर्तन गर्दै तेस्रो पिल्लरसम्म आइपुगेको छ । धनगढी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर ३ का स्थानीय दुर्गाप्रसाद ओझाले भने, ‘मोहना नदीले हरेक वर्ष सात/आठ मिटर कटान गरिरहेको छ ।’ उनले चार वर्षको अवधिमा मोहना नदीले आठ/दश बिघा जग्गा कटान गरिसकेको बताए । यो क्रम रोकिएन भने शान्ति सामुदायिक वन र भर्खरै निर्माण गरिएको गौशाला पनि कटानमा पर्ने उनको भनाई छ ।

सीमा स्तम्भको सुरक्षामा चुनौती

मोहना नदीले सीमा क्षेत्रका कतिपय ठाउँमा कटान गरेर आफ्नो पुरानो धार परिवर्तन गर्ने गरेको छ । सोका कारण ठाउँ ठाउँमा वर्षेनी हुने कटानका कारण सीमा स्तम्भ हराउने, भत्किने र पुरिने समस्या छ । आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा नेपाल—भारत सीमा सर्भेक्षण टोली नं ४ का प्रमुखको जिम्मेवारीमा रहेका सुदर्शनसिंह धामी मोहना नदीले कटान गरेर आफ्नो धार परिवर्तन गर्दा सीमा स्तम्भ भत्किने, पुरिने वा हराउने समस्या रहेको बताए ।

‘यो नदीले कटान गरेर धार परिवर्तन गरेको ठाउँमा सीमा स्तम्भको सुरक्षा गर्न समस्या छ’, धामीले भने– ‘कैलालीको फूलबारी क्षेत्रमा मोहना नदीले आफ्नो धार परिवर्तन गरेकै कारण उत्पन्न सीमा विवाद टुगिन सकेको छैन ।’ नदीले पुरानो धारपरिवर्तन गरेकै कारण यो ठाउँमा रहेको ७४२ नं को मुख्य सीमा स्तम्भ र ७४१/१ तथा ७४२/२ नं सहायक सीमा स्तम्भ हराएका छन् ।

फूलबारी क्षेत्रमा नदीले धार परिवर्तन गर्दा भारतको केही जग्गा नेपालतर्फ पर्न गएको बताइएको छ । विवाद देखिएको भूमि आफूहरूको भएको भन्दै नेपालीले उक्त भूमिलाई सामुदायिक वनका रुपमा उपयोग गरिरहेका छन् । धामीले भने, ‘फूलबारीको सीमा क्षेत्रमा सीमा विवादको टुंगो लाग्नसकेको छैन र जिल्लाका अरु सीमा क्षेत्रमा विवाद छैन ।’