शान्त कुटनीतिले बनाएको अशान्त देश

कुटनीति एक त्यस्तो प्रभाव हो, शक्ति हो, जुन् हाउभाउ व्यवहार अथवा प्रवृत्ति र मौनताबाट बढि अभिव्यक्त वा सूचित गर्न सकिन्छ । यो हल्लामा भन्दा कार्यमा तथा व्यवहारमा बढि अभिव्यक्त हुन्छ । कुटनीति अर्को देशसँग आफ्नो हितका लागि सीप क्षमता, शक्ति र ज्ञानको उच्चतम् अभ्यास गर्नु हो वा थोरै गर्नु र धेरै देखाउनु, कम बोल्नु र धेरै बुझाउन सक्नु हो, तर हामी बढि वक्तक्तबाजी, भाषण र हल्ला गर्दछौ । प्रायोजित र निर्देशित विचारहरू सम्प्रेषित गर्दछौ, जुन अर्को पक्षको लागि सूचनामात्र बन्दछन् । त्यस्तो विचार र व्यवहार कुटनीति भित्र पर्दैन चाकरी र सुराकीभित्र पर्दछ । हाम्रो जस्तो छिमेकीहरूलाई धेरै भन्नु कराउनु रुनु, मञ्चमा उफ्रिनु, अन्तर्वार्ता दिनु, गाली गर्नु, तर केहि भन्न र गर्न नसक्नु, प्रभाव पार्न नसक्नु अथवा आफ्नो हित गर्न नसक्नु कुटनीति होइन । कुटनीतिले सम्बन्धलाई सन्तुलित र स्थिर बनाउन सक्नु पर्छ ।
सभ्य अर्थमा कुटनीति एक उच्चस्तरिय मर्यादित सभ्य र साँकेतिक सञ्चार हो । भेटघाट वार्ता, उच्चस्तरिय भ्रमण तथा उठबस हो । जसले देशहरूबीचको सम्बन्धलाई नजिक र गाढा बनाउछ । यस्तो सम्बन्धमा साझा तथा समान हित रक्षा कायम गर्ने ध्येय रहेको हुन्छ । कुटनीतिमा लाभ र स्वार्थ हेरिन्छ, हुन्छ, तर तल्लो दर्जाको दाउपेच, जालझेल, कपट भूमि अतिक्रमणको स्थान हुदैन । भारतको जस्तो “मुखमा रामराम बगलीमा छुरा” कुटनीति हैन, त्यो षडयन्त्र तथा छद्म आकर्मण हो हेपाई, बलमिच्याई र बर्बरता हो । विस्तारवादी आक्रमण हो । तेल र रेलको लोभ देखाएर एउटा नदीको विद्युत आयोजना हडप्नु ठिकै होला, तर देशै हडप्नु किमार्थ कुटनीति हैन । हो, उसको कुटनीति त्यहि हो भने पनि नेपालले त्यहि अनुसारको व्यवहार गर्ने क्षमता र आ“ट राख्न सक्नु पर्दथ्र्यो र पर्दछ । प्रधानमन्त्रीको पदसंग भूमि साट्ने नेपाली नेता र नीतिले कुटनीति सफल हुदैन ।
सन् २०१९ नोभेम्बर २ (२०७६ कार्तिक १६) गते कालापानी, लिम्पियाधुरा र लिपुलेक लगायत पौने चार सय वर्गकिलोमिटर नेपाली भूभाग समेटेर भारतले आफ्नो राजनीतिक नक्सा प्रकाशित गरेपछि नेपालमा उत्पन्न कम्पनले नेपाल र भारत सम्बन्धका धेरै मुद्दा र मामिलाहरूमा दरार पैदा गरिदिएको छ । यो घटनाले दुई देशबीचको सम्बन्ध तोड्ने र चिरा पार्ने, दूरी बढाउने काम गरेको छ । भारतको विस्तारवादी तथा नवसाम्राज्यवादी शक्ति र क्षेत्र विस्तारको असली चेहरा र चरित्रलाई समेत उदांग गरेको छ । यस घटनालाई नेपालीहरूले सार्वभौमिकता र अखण्डतामाथिको नाङ्गो हस्तक्षेपको रुपमा लिइरहेका छन् ।
यो घटनाक्रमलाई लिएर अहिले नेपाली भू—सतहमा धेरै मतमतान्तरहरू छन् । त्यसमध्ये एउटा मत वा विषय नेपाल र भारतबीच अपनाउन पर्ने “शान्त कुटनीति” विषय हो । यसको अन्तर्य बुझ्नु आवश्यक छ । शान्त कुटनीति खासगरी अहिले राष्ट्रियताको आन्दोलमा उभिएका देशभक्त नेपाली जनताहरूलाई दिग्भ्रमित पार्नका लागि भारतीय दानापानीमा पालितपोषित कथित नेता तथा बुद्धिजीविहरूले उछालेको विषय हो भनेर बुझ्न गाह्रो छैन । कालापानी अतिक्रमणको विरोधमा जनआक्रोस उम्लिरहेको बेला कतिपय नेता तथा कथित कुटनीतिका जानकारहरू कालापानी मुद्दालाई अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्ननहुने विचार प्रसार गरेर स्वामीभक्ति दर्साई रहेका छन् । यस्ता विचारहरूले कुटनीतिक क्षमता घटाउछ । यसो भन्नु पनि “शान्त कूटनीति”को अर्को पाटो होला । त्यसो भए यो शान्त कुटनीति तथा कुटनीति के हो ? भन्ने सन्दर्भमा आमजनतामा जानकारी हुनु आवश्यक हुन्छ ।
कुटनीति कुनै दुई देशबीच आपसी हितका लागि गरिने समान सम्बन्धको प्रकृया हो । तर सबै सम्बन्धहरू सधै सबै देशहरूसंग समान चाहि हुन सक्दैन भन्ने नेपाल र भारतबीचको सम्बन्धले पटक पटक स्पष्ट पारिसकेको छ । मुलतः आफ्नो राष्ट्रिय हित सर्वोपरी राखी अर्को देशसंग कायम राखिने उच्चतहको सम्बन्ध तथा व्यवहार कुटनीति हो । आफ्नु सामुन्ने रहेको पक्ष र देशलाई उसले पाउने हित देखाएर आफ्नो हित पुरा गर्नु अर्थात् कसै अर्कालाई सानो लाभ देखाएर आफुले धेरेै लाभ प्राप्त गर्ने कार्य गर्नु कूटनीति हो । यो देशको शक्ति र क्षमतामा भर पर्दछ । कूटनीतिक सम्बन्धको लाभ त्यहि देशले प्राप्त गर्न सक्दछ जुन देशसंग क्षमता शक्ति र स्वाभिमान हुन्छ । अतः आज शक्ति भएका देशहरूले अरु कमजोर देशहरूसंग कुटनीति लाभ बढि प्राप्त गर्न सकेका छन् । यस्तो कुटनीति स्वार्थहरू फरक फरक देशसंग फरकफरक ढंगले शक्ति भक्ति तथा क्षमतानुसार भिन्न हुने गर्दछ ।
उसो भए शान्त कुटनीति केहो त ? शान्त कुटनीति के दब्नु हो । सहनु, डराउनु वा भाग्नु हो । अथवा भूमि चेप्न दिनु वा नागरिक मार्न दिनु हो । मौनता साध्नु हो कि के हो ? सरकारले भरतसंग पनि विषयवस्तु राख्न नसक्ने, अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा वा अदालतमा पनि जान नसक्ने, देशभित्र पनि जनदवाव सिर्जना गर्न नदिने भएपछि कतै यस्तै आत्मसमर्पणलाई शान्त कुटनीति त भनेको हैन ? त्यसो हो भने यो देशका निम्ति अत्यन्त घातक विषय हो र यस्तो कुटनीति गरिनु हुदैन ।
कमजोर राष्ट्रहरूको कुटनीति सधै शान्तै हुन्छ । ती देशहरू आफ्नो हित कायम गर्न असमर्थ हुन्छन् । नेपाल जस्तो देशका लागि कुटनीतिक क्षमता र प्रभाव आफैमा गम्भिर र शान्त विषय हो, तर पनि देशको भूमि नै मिचिएको अवस्थामा शान्त अशान्त कुटनीतिको ब्याख्या विश्लेषण बुद्धिविलास मात्र हुन जान्छ । भूल्याउने फुस्लाउने, सहयोगको लोभ देखाउने, दबाब दिने, डरधम्की दिने, बुद्धि बलको प्रयोग गर्ने, सम्मान दिने आदि कुटनीतिका तत्वहरूको अभ्यास नेपालले भारतसंग कहिल्यै गर्न सकेको छैन । यस्तो अवस्थामा हामीले आफै शान्त कुटनीति अपनाउनु पर्छ भन्नुको कुटनीतिमा कुनै अर्थ रहदैन । त्यो कुनै कुटनीति नै हैन । हो यदि हामीले शक्ति बढाएको भए यस पटक भारतसंग कुन किसिमको कुटनीति गर्ने ? भनेर कुटनीतिको विकल्पहरू छान्न सक्थ्यौं । त्यतिबेला शान्त कुटनीति कि अशान्त कुटनीति भन्ने सान्दर्भिक विषय हुन्थ्यो होला । यहा“ अहिले शान्त अशान्त कुटनीतिको सवाल हैन, सवाल हामीसंग कति शक्ति छ भन्ने पनि हैन । देश लुछिएको छ, चुडिएको छ भने शान्त कुटनीतिको कुनै अर्थ राख्दैन । सम्बन्धमा त चिसो उत्पन्न भैसकेको छ । त्यसैले मजबुत प्रमाणसहित निर्भय भएर दह्रो र अडिक रुपमा सम्पर्क सम्बन्ध, वार्ता अगाडि बढाउने कुटनीति आवश्यक छ । यो “शान्त कुटनीतिक” शब्दले नेपालको कुटनीतिक क्षमताको कमजोरीलाई संकेत गर्दछ ।
यो शब्द प्रयोगका दुईवटा उद्देश्य हुन सक्छन् । पहिलो देशको शक्तिलाई कम आक्नु नया“ कदम चाल्नबाट रोक्नु र सूचनाको रुपमा नेपाल कमजोर छ भनेर भारतलाई जानकारी गराउनु । दोस्रो देशभक्ति आन्दोलनलाई मत्थर पार्नु, कमजोर पार्नु, ध्यान हटाउनु र मनोवैज्ञानिक डर देखाउनु । यो सरासर दलाली मानसिकताको उपज हो । हामीसंग सैन्यशक्ति कति छ वा कस्तो छ ? भन्ने त्यति महत्वपूर्ण विषय हुनु हुदैन, हामिसंग पनि सार्वभौम शक्तिको रक्षा गर्ने मजबुत सरकार छ, सुरक्षा तथा सैन्यशक्ति छ र निश्चित भूगोल छ । तीन करोड बढि जनसंख्या छ । पर्याप्त प्राकृतिक साधन श्रोत छ । सार्क, नाम, संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता छ । अन्तर्राष्टिय सम्बन्ध छ । त्यो के कम हो ? जनता तथा राष्ट्रिय एकता पनि त शक्ति हो नि । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध पनि त शक्ति हो । सार्वभौम राज्य आफैमा शक्ति हो । त्यसैले अशान्त कुटनीति भनिरहन आवश्यक छैन । लड्नुपर्ने हार्नुपर्ने, डर्नुपर्ने, दब्नुपर्ने कुनै कारण छैनन् । आफ्नो भूमिको दावी गर्ने, फिर्ता माग्ने र कानुनी न्यायिक पहल गर्ने कुटनीति आवश्यक छ ।
नेपालले कहिल्यै युद्ध गरेको छ ? कहिले अशान्त कुटनीति गरेको छ र ? कहिले जोरी खोजेको छ ? सुगौली सन्धी, १९५० को सन्धि हुदै अहिलेसम्म सधै शान्त र सधै सहेर दबेर नै कुटनीति गरेको छ । अझ भनौ दशकौदेखि कुटनीति नै गर्नसकेको छैन । हो अब शान्त कुटनीति हैन कि साचो कुटनीतिको सुरुवात गर्ने समय आएको छ । किनकि शान्त कुटनीतिको बहानामा बनाइएको अशान्त देश हो नेपाल । अब भारतीय कारणले देश अस्थिर र अशान्त कदापि हुनु हुदैन । भारत नेपालको शान्तिक्षेत्रको बाधक मात्र बनेको थिएन ऊ सधै अशान्ति र दुःखको कारक बनिरहेको छ । भारतले कहिल्यै नेपालमा शान्ति सुब्यबस्था विकास र समृद्धि चाहेन । उसका हितचिन्तकहरूको सहयोगमा हरेक परिवर्तन र प्रगतिमा हस्तक्षेप बढायो । संविधान निर्माणमा हस्तक्षेप गर्यो, जुन नेपालीको नितान्त आन्तरिक मामिला थियो ।
नेपालले राष्ट्रियता, राष्ट्रिय, अखण्डता तथा सार्वभौमिकताको रक्षा र विकासका लागि सबै देशहरूसंग कूटनीति सम्बन्ध कायम गरेको हुनु पर्दथ्यो, पर्दछ, तर त्यसो भएको देखिएन । नेपालले न त छिमेकि देशसंग आफ्नो हितका लागि कुटनीति गर्न सक्यो न त अन्य मित्र राष्ट्रहरूलाई नै आफ्नो पक्षमा उभ्याउन सक्यो । भारतसंग मात्र हैन एक सयभन्दा बढि देशहरूसंग दौत्य तथा कुटनीतिक र बाणिज्य सम्बन्ध कायम गरिसकेको छ, तर उपलब्धि भने हासिल गर्न सकेको छैन । अहिले पनि भूमि मिचिदा पाकिस्तान र चीन बाहेक अन्य देशहरू कालापानीको विषयमा बोलेका छैनन् । भारतले जसरी पाकिस्तानको विरुद्ध मुद्दालाई अन्तर्राष्टियकरण गर्दछ त्यसरी हामीले पनि संयुक्त राष्ट्रसंघ लगायत अन्य संगठन र देशहरूमा सिमा विबाद र सिमा अतिक्रमणको मुद्दा मजासंग उठाउन सक्छौ उठाउनु पर्छ । अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा सप्रमाण जाहेरी गर्न सक्छौ । आफ्नो व्यक्तिगत जमिन एकइञ्च पनि छोड्न नसक्ने उच्चपदस्थहरू कालापानी समेत हजारौ बर्गकिलामिटर दक्षिण सिमाको जमिन भारतले कब्जा गर्दा किन केहि गर्दैनन् बोल्दैनन् ? सोचनीय विषय छ ।
दोस्रो विश्वयुद्ध पछिको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धले कुटनीतिको विशेषता नै शान्त हुन्छ कुटनीतिका शान्त र अशान्त दुइवटा स्वरुप हुदैनन् भन्ने मान्यता राखेको थियो, तर शक्ति राष्ट्रले यो मान्यतालाई कुल्चिसकेको छ । कुटनीति भनेको दुइदेश वा बहुदेश बीचको सुसम्बन्ध हो वा कु–सम्बन्ध हो छुट्याउन गाह्रो छ । अशान्त सम्बन्ध कुटनीति हैन, त्यो मनमुटाव, असमझदारी, युद्ध, नाकाबन्दी आदि चरित्रको हुन्छ अथवा वार्ता, भ्रमण भेटभाट, पत्राचार टेलिफोन आदि केहि हुन नसक्ने अवस्था कुटनीति होइन । शक्ति देशहरूको कुटनीति भनेको कमजोर देशलाई दबाउने सिमा मिच्ने नाकाबन्दि लगाउने, नियन्त्रणमा राख्ने, आक्रमण गर्ने वा अभिसाप र विपतआपत मात्र हो भन्ने बुझाइयो र बुझियो भने निकट भविष्यमा यसले दुई वा बहुपक्षीय तनाव, युद्ध निम्त्याउने निश्चित छ । शक्ति राष्ट्रहरूले यो बिर्सनु हुदैन कि इतिहासमा जर्मन, बृटिस, पुोार्चुगल र जापान साम्राज्यबादको पतन भएको थियो र त्यसै गरी नवसाम्राज्यबादीहरूको पनि पतन निश्चित हुन्छ ।