युद्ध कौशल प्रदर्शनीको संस्कृति, भूवो पर्व

धनगढी / ढोलक, दमाहा, झ्यालीको लयवद्ध तालमा सेतो आकर्षक पहिरनमा सजिएका पुरुषहरू तरवार र ढालको कलात्मक हस्तमुद्रासहित एकनासको पदचालमा विभिन्न हाउभाउ सहित गोलाकारमा नृत्य गरिरहेका छन् । बीच भागमा रहेका वाद्यवादकहरूले दमाहा, झ्याली, ट्याम्कोमा बडो जोशका साथ ताल दिइरहेका छन् ।

एक हातमा तरवार र अर्को हातमा ढाल बोकेका कलाकारहरू कहिले फनक्क घुम्छन् कहिले तरवार उठाउँदै आक्रामक मुद्रा धारण गर्छन् । कतिवेला कलात्मक ढंगले भुईमा निहुरिन्छन्, कतिवेला शत्रुको प्रहार रोक्ने भावमा ढाल अगाडि तेर्साउछन् ।

दमाहा, ट्याम्को, झ्यालीको तालमा सैनिक हाउभाउसहित कलाकारहरूले उन्मुक्त भावसहित लयवद्धरुपमा प्रदर्शन गरेको नाच हेरिरहँदा दशर्कहरूमा एक किसिमको रोमाञ्च महसुस हुने गर्दछ । हरेक दर्शकले आफूभित्र जोश बढेको अनुभव गर्छन् । रगत तात्न थालेको, नसाहरू तन्किन लागेको, छाती फूल्न थालेको अनुभूति हुने गर्दछ ।

जतिजति दमाहा, ढोलकको आवाज तीब्र बन्दै जान्छ, कलाकारहरूको चाल पनि त्यही अनुपातमा बढ्दै जान्छ । र, दर्शकका हातका मुठ्ठीहरू कस्सिदै जान्छन् । घाँटीका नसा फुल्दै जान्छन्। स्वासको गति तीब्र हुन थाल्दछ ।

यो सुदूरपश्चिम प्रदेशको प्रशिद्ध भूवो पर्वमा प्रस्तुत हुने भूवो नृत्यको संक्षिप्त बर्णन मात्रै हो । हरेक वर्ष पुसको औंसी तिथीबाट शुरु हुने भूवो पर्व मुलतः सैन्ययुद्धको सांस्कृतिक झाँकी हो । यस वर्ष पनि पुस औंसीदेखि सुदूरपश्चिम प्रदेशमा यो पर्व शुरु भइसकेको छ ।

खासगरी प्रदेशको बझाङ्ग, बाजुरा, अछाम र डोटीमा भूवो पर्व निकै धुमधामसंग मनाइन्छ । यद्दपि, यो पर्व पुरै काली–कर्णाली क्षेत्रको साझा सांस्कृितक पर्व हो । अर्थात्, कर्णालीदेखि सेती, महाकालीको जनजीवनमा भूवो पर्वको अटुट सम्बन्ध रहेको छ ।

भूवोको शाब्दिक अर्थ के हो ? भाषा, साहित्य र संस्कृति संरक्षण, संवद्र्धनको क्षेत्रमा लामो समयदेखि काम गर्दै आएका धनगढीका पद्मराज जोशी “प्रभात” भन्छन्– भू शब्दले संस्कृतमा भूमिलाई जनाउँछ भने “वो” को शाब्दिक अर्थ अन्तरिक्ष हो । अर्थात् भूमि र अन्तरिक्षबीचको सम्बन्धका रुपमा भूवोलाई अथ्र्याउन सकिन्छ ।

संस्कृतिकर्मी जोशी प्रभातका शब्दमा भूवो पर्व मुलतः रणकौशल खेल हो । पुर्खाहरूको वीरगाथा तथा सैन्यकलाको प्रस्तुति हो ।
भूवो पर्व कहिलेदेखि शुरु भयो ? कहाँबाट शुरुभ भयो ? पश्चिम नेपाली समाजमा यसबारे केही किम्वदन्तीहरू छन् ।

तीमध्ये प्रमुख रुपमा महाभारतकाल र खसान राज्यकाल अथवा बाइसेचौबीसे राज्यकालदेखि यसको प्रचलन शुरु भएको धारणामा वढी विश्वास गरिएको छ ।

कालीकर्णालीका सांस्कृतिक पक्षबारेको पुस्तकका लेखक प्राज्ञ यज्ञराज उपाध्याय भन्छन्– यसको उद्गमस्थल कर्णालीको सिंजा सामाज्यबाट नै भएको हो भन्ने बढी आधार छन् ।

१२ औं, १३औं शताब्दीतिर खसआर्यहरूको बाहुल्य रहेको सिंजा साम्राज्यसहितको खसान क्षेत्रमा सैनिकहरूले प्रस्तुत गर्ने युद्धकौशल नै पछि गएर भूवो संस्कृतिका रुपमा विकास भएको हो । खसआर्यहरू बढी शुरवीर र लडाकु स्वभावका भएकाले त्यतिवेला देखि नै यसको प्रचलन शुरु भएको मान्न सकिन्छ ।

कालीकर्णालीको सांस्कृतिक इतिवृत्ति नामक पुस्तक लेखनका क्रममा भूवो पर्वबारे पनि अध्ययन गरेका प्राज्ञ उपाध्यायका शब्दमा– बाइसेचौबीसे राज्य रहेका बेला खस राजाहरूले आफ्ना सबै नागरिकलाई सैन्य तालिम दिने व्यवस्था गरेका थिए । त्यसैले त्यतिवेलादेखि नै पुर्खाको वीरगाथाको स्मरण स्वरुप यसलाई पर्वका रुपमा प्रचलित गराइएको हो ।

आफ्नो देश, जनता र भूमिको रक्षाका लागि सेनाहरूले गर्ने कार्यको प्रतिकका रुपमा भूवो पर्व मनाइने गरेको हो । भूवो नृत्यमा मुल रुपमा कलाकारहरूले तरवारले आक्रमण गर्ने र ढालले प्रहार रोक्ने हाउभाउका साथ युद्धनृत्य प्रस्तुत गर्ने गर्दछन् ।

कलासंस्कृतिकर्मी जोशी भने भूवो पर्वको प्रचलन महाभारतकालदेखि नै भएको दाबी गर्छन् । उनको शब्दमा महाभारतकालमा पाण्डवहरू बनबासमा रहँदा धेरैजसो समय नेपालको आर्यावर्त देवभूमी (अर्थात् नेपालको कालीकर्णाली र भारतको उत्तराखण्ड) क्षेत्रको भ्रमणमा रहेका वेला उनीहरूले सैन्य जत्था तयार गरेका थिए । पाँच पाण्डव मध्येका नहकुल र सहदेव खड्ग कलामा पारंगत भएकाले उनीहरूको नेतृत्वमा नै यस्तो सैनिक जत्था तयार पारिएको थियो ।

महाभारतको युद्धमा पाण्डवहरू विजय हुँदै गएपछि सैनिकहरूले उत्सव मनाउने गरेको प्रतिकका रुपमा भूवो पर्वको शुरुवात भएको हो भन्ने आधार रहेको संस्कृितकर्मी जोशी बताउँछन् ।

भूवो पर्व जगाउने (शुरु गर्ने) वेला र सेलाउने (समापन) वेलामा मात्रै गीतहरू प्रस्तुत हुने गर्दछन् । नभए पुरै भूवो नृत्य हस्तमुद्रा, पदचाल र बाद्यतालबीचको संगम हो । वाद्यवादकहरूले दमाहा, ट्याम्को, झ्यालीबाट दिएको ताल अनुसार भूवो नृत्यका कलाकारहरूले हातको मुद्रा र पदचाल चाल्नु पर्ने हुन्छ । वाद्यको तालले नै उनीहरूको गति र चाल निर्धारण गर्दछ ।

भूवो पर्वमा ढालतरवार सहित सेतो पहिरनमा कलाकारहरू बाजाको तालसंगै लयवद्ध रुपमा गाउँगाउँमा नृत्य प्रस्तुत गर्ने गर्दटन्् । खस राज्यकालका सैनिकहरू पनि विभिन्न गाउँमा कवाज खेल्दै रसदपानी (खाद्यान्न) को जोहो गर्दथे भन्ने विश्वासका साथ भूवोलाई पनि गाउँगाउँमा प्रदर्शन गर्ने गरिन्छ ।

भूवो पर्व पुस औंसीदेखि शुरु भएर बढीमा १५ दिनसम्म चल्ने गर्दछ । महाभारतकालका भीष्मले उत्तरायणमा प्राण त्याग गरेकोले त्यसपछि पाण्डवहरूले विजय उत्सव मनाउन बन्द गरेको विश्वासमा अहिले पनि पुस महिनाको अन्त्यसम्म मात्रै यो पर्व मनाउने गरिन्छ । यो पर्व स्थान विशेष तीन दिनदेखि १५ दिनसम्म मनाउने गरिएको छ ।

संंस्कृतिविद उपाध्यायका अनुसार पश्चिम नेपालको कतिपय जिल्लामा रहेको मौलिक सांस्कृतिक नाच छलिया, चलौ वा कास्कीतिर रहेको सरौं पनि भूवाको नै रुपमा हो । यी सबै सांस्कृतिक नाचमा पनि ढाल तरवार नै प्रयोग हुने गरेको छ ।

भूवो नाचमा प्रायः १८ वटा पदचाल समावेश हुन्छन्, सलाई रटक भनिन्छ । भूवो खेलीसकेर सेलाउने बेलामा माडा हाल्ने भनिन्छ । त्यतिवेला युद्धगाथा, वीरगाथाका साथै गाउँवस्तीको वर्णन, दिनचर्या, सामाजिक चित्रण झल्किने गीतहरू प्रस्तुत गर्ने गरिन्छ ।

यो पर्व सुदूरपश्चिम प्रदेशका अछाम, बाजुरा, बझाङ्ग, डोटीका साथै कर्णाली प्रदेशका हुम्ला, जुम्ला, कालिकोट लगायतका क्षेत्रमा मनाइने गरेको छ । पहाडबाट मानिसको बसाईसराईसंगै पछिल्ला वर्षहरूमा कैलाली र कञ्चनपुर सहित अन्य जिल्लाहरूमा समेत यो पर्व मनाउने गरिएको छ ।