महामारीको मारमा अपांगता भएका नागरिक

विश्व यतिवेला कोभिड New vaeriant नामक  कोरोना भाइरसको महामारीवाट आक्रान्त छ । ३१ डिसेम्वर २०१९ मा चीनको वुहानवाट शुरु भएको कोरोना भाइरस नियन्त्रण नभइ चिनमा विध्वंस मच्चाएपछि हाल सम्म विश्वलाई नै नराम्रो गरी प्रभाव पारी रहेको छ । शक्तिशाली भनिएका देशहरु इटाली, स्पेन र अमेरिका , भारत लगायतमा दैनिक जसो हजारौं  मानिसहरु मरिरहेका छन् भने संक्रमण हुने दर पनि तिव्र वनिरहेको छ ।

हाल सम्म २ लाख  भन्दा वढीको मृत्यु भइसकेको छ भने दुई करोड भन्दा वढी रोगवाट संक्रमित भइसकेका र नेपालमा पनि तीन लाख साठी हजार जनामा संक्रमण पुष्ठि  भइ ३५०० भन्दा बढीको ज्यान गएको भने दैनिक मिर्त्यु दर दिनानुदिन बढदो क्रममा रहेको  सूचनाहरु धमाधम अपडेट भइरहेको छ । यसर्थ कोरोना भाइरसको जोखिममा उमेर, लिंग, धनि, गरिव जो कोहि पनि पर्न सक्छौं भन्ने सिकाइ भइरहेको छ ।

तर पनि विपत र संकटको समयमा अवस्य पनि केही समुहहरु अरु भन्दा वढी जोखिममा पर्दछन् भन्ने कुराको हेक्का राखिनु पर्दछ । जस्तैः वालवालीका, ज्येष्ठ नागरिक, अपांगता भएका व्यक्ति, असक्त दिर्घरोगि विरामी, गर्भवति तथा सुत्केरी महिला र सिशु समेत आदि पर्दछन् साथै दैनिक ज्यालादारी गरेर जिविकोपार्जन गर्ने मजदुरहरु, अरुको सहायतामा वाँचेकाहरु, सुकुम्वासी वस्ती, यौनिक तथा लैंगिक अल्प संख्यक साथै सडकमा जिवन व्यतित गर्न वाध्य समूह, घर किरायामा बस्ने लाई विशेष जोखिम समूहको रुपमा लिनुपर्ने हुन्छ ।

तसर्थ यस्ता समूह र व्यक्ति लाई मध्यनजर गरी सरकारले अत्यावस्यक सेवा प्रदान गर्र्न उनिहरुले थप पिडित हुन नपरोस भन्ने  हेतुले विशेष संयन्त्र निर्माण गरि स्वस्थ्य सेवा सहितको  राहत प्याकेज कार्यक्रम लागु गर्न अत्यावस्यक भइसकेको छ । विश्वव्यापी महामारिको रुपमा फैलिएको यो रोगको असरले  समग्र मानिसको जनजीवन अस्तव्यस्त भइरहेको छ ।

यसर्थ नेपाल सरकार संघीय सरकार (स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय), प्रदेस सरकार र केही स्थानीय तहहरुले कोरोना भाइरस नियन्त्रणका लागि गरेका प्रयासहरु सह्राहनिय रहेका छन् । नेपाल सरकारले चालेका कदमहरुलाई सफल पार्न हामी नागरिक समाज, संघ संस्था र व्यक्तिसमेतको दायित्व हुन आउंछ जुन कुरा हाम्रो तत् संग सम्वन्धीत सदस्यहरुले समेत पालना गर्ने र जनचेतना फैलाउने कार्यमा सघाइरहेका छन  ।

सर्वव्यापी स्वाथ्य अधिकार र सुरक्षित रुपमा जीवन वांच्न पाउने मानव अधिकार हो भन्ने कुरामा हाम्रो दृढ विश्वास लिंदै कोभिड  को महामारि विरुद्ध लड्दै गर्दा मानव अधिकारका विश्वव्यापी सिद्धान्तहरु, मौलिक अधिकारको रक्षा र परिपूर्ति गर्ने कुरामा सरकार संवेदनशिल वनिरहनु पर्ने कुराको ध्यानाकर्षण हुनुपर्छ ।

यसै सन्दर्भमा नेपाल सरकारले लकडाउनका समयलाइ अझै लम्व्याउने भन्ने सूचना पनि जारी गरिसकेको र यो अवस्था कहिले सम्म अगाडी जान सक्छ भन्ने कुरा कसैलाई पनि थाहा नभएको हुंदा माथि उल्लेखित जोखिममा परेका समूह र अझै वढी अपांगता भएका ब्यक्तिहरु समस्यामा रहेका छन् भन्ने कुरालाई ध्यानमा राखी उक्त समूह र व्यक्तिको पहिचान गरी यथासिघ्र स्वास्थ चेक जाच  कार्यक्रम लागु गर्नु अत्यावस्यक भएकोले नेपाल सरकार तिनै तहका सरकारहरुः संघिय सरकार, प्रदेश सरकार, स्थानीय सरकार र सरोकारवालाहरुले   क्वारेन्टाइन निर्माण गर्दा र आइसोलेसन वेडहरु तयार गर्दा अपांगता मैत्री, लैंगिकमैत्री र समावेशीतामा ध्यान दिइ उपयुक्त ठाउंको समेत छनौट गरी देशै भरी एकै मापदण्ड वनाइ पहुंचयुक्त निर्माण गरिनु पर्छ ।

अपांगता भएका व्यक्ति र अपांगता भएका महिलाहरुको र समग्र लैंगिक हिंसा प्रभावित महिलाका लागि सेवा प्रदान गर्ने उद्देस्यले स्थापना गरिएका र संचालन गरिएका पुर्नस्थापना केन्द्रहरुको लेखाजोखा गरी लिस्ट तयार गरि खोप प्याकेज घोषणा गरिनु पर्ने   अपांगता भएका महिलाका यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य संग सम्वन्धीत आवस्यकताहरु जस्तैः स्यानेटरी प्याड, स्पाइनल कर्ड इन्जुरी भएका व्यक्तिका लागि क्याथेडर, ड्राइपर आदि उपलव्ध गराइनु पर्ने साथै व्यक्तिगत सरसफाइको सवालमा जनचेतनामूलक सामग्रिहरु उत्पादन र प्रसारण गरिनुपर्ने, अति र पूर्ण असक्त अपांगता, स्पाइनलकर्ड इन्जुरी, वौद्धिक अपांगता, अटिजम लगायतका जस्ले नियमित औषधि उपभोग गरिरहनु भएको छ यो जटिल अवस्थामा यातायात र हिंडडुल गर्न नपाउंने र औषधि पसलसम्म पुग्न कठिन भएको अवस्था र खाद्यान्न किन्न समेत कठिनाइ भएको छ भने आर्थिक अभावको कारण भोकै वस्नु पर्ने वाध्यतालाई मध्यनजर गरी स्थानीय तहहरुले लेखाजोखा राखी सेवा पुर्याउनु पर्छ ।  

साथै सेवा पाउन वाट वंचित चुनौति भोगिरहेका व्यक्ति, समूहलाइ सेवा पुर्याउनका लागि विपत सहयोग कोष स्थापना गरी परिचालन गरिनु पर्ने, मनोसामाजिक अपांगताको हकमा अझ यो कठिन परिस्थिति समस्या नवढोस भनेर सकारात्मक वातावरणको निर्माण गर्न मनोसामाजिक परामर्स सेवाको व्यवस्था साथै हेमोफेलिया भएका व्यक्तिले अस्पतालको युनिटहरुवाट पाउने फ्क्याटर, प्लाज्मा जस्ता सेवाहरुलाई नियमति गराइनु पर्ने स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले अपांगता भएका व्यक्तिलाई अप्ठ्यारो परेको खण्डमा तुरुन्त सूचना प्राप्त गर्न सकियोस भनेर सूचना केन्द्र डेस्क तोकि समन्वय गरिनुका साथै सूचनाका सामग्रि हरुलाई सांकेतिक भाषा मार्फत र व्रेल लगायत सहज पहुंच पुर्याउन नीतिगत निर्णय गरिनु आवश्यक छ ।

 प्रत्येक क्वारेन्टाइनमा वहिरा तथा सुस्त श्रवण व्यक्तिहरुलाइ सहज संचार गर्न सांकेतिक भाषा र नोटटेकर तथा सूचनाहरु क्याम्पसन मार्फत गर्ने व्यवस्था गरिनु पर्ने साथै उक्त स्थानमा आवस्यकता अनुसार सहयोगी सेवा सहायक सामग्रि जस्तैः ह्वीलचियर, सेतो छडि, वैसाखी, वाकर लगायतको व्यवस्था गरिनु पर्ने, गर्भवति महिलाको तथ्यांक राखी डेलिभरी गराउने समयमा अस्पताल सम्म सहज पहुंच र सेवा पाउने व्यवस्था गरिनु पर्ने साथै सुत्केरी र नवजात सिसुको स्वास्थ्य तथा पोषणको व्यवस्था गरिनु पर्ने, ज्येष्ठनागरिक होम, वालगृह, सुधार गृह, हिंसा प्रभावित महिलाका लागि संचालित  सुरक्षित वासहरुको तथ्यांक राखी उनिहरु लक्षित कार्यक्रमहरु ल्याइनु पर्छ ।

अपांगता भएको व्यक्ति जो पूर्ण असक्त अति असक्त र हिंडडुल गर्न कठिन भएका जो स्वावलम्वी जीवन व्यतित गरिरहेका अन्य अवस्थामा सहयोगीको सहायताले जीवन चलाउने तर लकडाउनको कारण सहयोगीको अभावमा एक्लै कोठामा वस्न वाध्य भएकाको तथ्यांक राखी उनिहरु सम्म सेवा पुर्याउनु पर्ने,अपांगतामा पनि वौद्धिक अपांगता, अटिजम तथा तिव्र मनोसामाजिक समस्या भोगिरहेका व्यक्ति,  महिला तथा वालवालीकाको यकिन तथ्यांक राखी उनिहरुका अभिभावक, संरक्षक तथा सहयोगीहरुलाई मनोवल उच्च राख्न र सहयोग गर्न सम्पर्क स्थापित गर्ने कार्यक्रम ल्याइनु   अपांगता भएका व्यक्ति लगायत निरक्षरहरु जो दुर्गममा वसोवास गर्नु हुन्छ टेलिफोन, इन्टरनेट लगायतका संचार माध्यहरु साथै स्थानीय भाषा र सांकेतिक भाषा दोभाषेको पहुंचमा नहुने समुहहरु सम्म पुग्न र उहांहरुलाई परेको समस्या वुझेर समाधान गर्न स्थानीय तह र तत् स्थानमा रहनु हुने संघसंस्था, संजालहरुको समन्वय गर्न सहयोग समिति या संजान गठन गरिनु लकडाउनका समयमा क्वारेन्टाइन वाहेक अन्य रोग लागेका, अचानक दुर्घटना या नियमित डाक्टरको निगरानीमा रहेकाहरुका लागि नीजि तथा सरकारी अस्पतालहरुमा निरन्तर रुपमा सेवा पाउने व्यवस्था गरिनु पर्ने नत्र अस्पतालको सेवा पाउन नसकि र मानसिक पिडाको कारण थप विरामीको वृद्धि हुन सक्ने अवस्थालाई मध्यनजर गरि संयन्त्रहरुको स्थापना गरिनु ,अपांगता भएका व्यक्तिले प्रयोग गरिरहेका सहायक सामग्रिको उपलव्धता र मर्मत गर्नु पर्ने अवस्थामा समस्या परिरहेको हुंदा उक्त समस्या समाधानका लागि सुरक्षा निकाय र स्वयंसेवकले यस विषयमा जानकारी राखी मर्मत केन्द्र सम्म पहुंच वृद्धि गरिदिनु पर्छ ।

अपांगता भएका ब्यक्तिहरुका लागी कोरोना भाइरस रोगको संक्रमण हुन नदिने उपायहरु : व्हिल्चियर , ट्राइसाईकल सेतो छडी प्रयोग गर्दा पन्जा अनिवार्य लगाउने , सहायक सामाग्री नियमित सफा गर्ने ,सेनेटराइजर गर्ने , नियमित सरसफाइ सूचना र स्वच्छतामा पहुँच अभिबिर्दि  गर्ने ,खाना स्वस्थ्य सम्बन्धी हेरचाह,  शुद्ध पिउने पानी र ब्यक्तिगत सुरक्षा सामाग्री सहितको सहयोगिको ब्यबस्था गर्ने ,मोबाईल फोन , ढोकाका चुकुल ,समात्ने बार , शौचालय नियमित सेनेटराइजर गर्ने ।अटिज्म तथा तिव्र मनोसामाजिक समस्या भोगिरहेका व्यक्ति,  महिला तथा वालवालीकाको यकिन तथ्यांक राखी उनिहरुका अभिभावक, संरक्षक तथा सहयोगीहरुलाई मनोवल उच्च राख्न र सहयोग गर्न सम्पर्क स्थापित गर्न विपत र संकटको समयमा अवस्य पनि केही समुहहरु अरु भन्दा वढी जोखिममा पर्दछन् भन्ने कुराका हेक्का राखिनु पर्दछ । वालवालीका, ज्येष्ठ नागरिक, अपांगता भएका नागरीक, असक्त दिर्घरोगि विरामी, गर्भवति तथा सुत्केरी महिला र सिशु समेत आदि पर्दछन् साथै दैनिक ज्यालादारी गरेर जिविकोपार्जन गर्ने मजदुरहरु, अरुको सहायतामा वाँचेकाहरु, सुकुम्वासी वस्ती, यौनिक तथा लैंगिक अल्प संख्यको ज्यान बचाउन राज्यको दायित्व हो ।

कोभिड -१९ को महामारी विरुद्ध अपांगता पुर्व सतर्कता सम्बन्धि जानकारी :
(क) अपांगता पुर्ब सतर्कता :
* सकेसम्म कम हिंडडुल गर्ने अनावश्यक भिड भाडमा नजाने ।
* बेला बेलामा साबुनपानीले हात धुने हाच्यु गर्दा वा खोक्दा रुमालले मुख छोप्ने ।
* ब्यक्तिगत सहयोगी वा हेरचाह गर्ने व्यक्तिले अनिवार्य मास्क लगाउने र बारम्बार साबुनपानीले हात धुने ।
* सहायक सामग्रीको नियमित सरसफाइ र सेनेटराइजर गर्ने ।
* ब्यक्तिगत सहयोगि वा अपांगता भएको ब्यक्तिमा समस्या देखियमा तुरुन्त चिकित्सकको सल्लाह लिने ।
* आवश्यक सामग्री चाहियमा परिवार वा जनप्रतिनिधिको सहयोग लिने ।

(ख) परिक्षण वा उपचार सेवा :
* परिवारका सदस्य र सहयोगीलाई तपाईंको स्वास्थ सम्बन्धि महत्त्वपूर्ण सूचना बताउनु होस ।
* परिवारका सदस्य र सहयोगीको संग आइपर्ने संकटको आवश्यक तयारी गर्नुहोस् ।
* परिवारका सबै सदस्यहरुले सेवा प्रदायक संघ सस्थाको नेटवोर्क बारे जानकारी लिइ राख्नुहोस ।
* नजिकैको स्वास्थ कार्यालय र बडा अध्यक्षको सम्पर्क नम्बर लिइ राख्नुहोस ।
* नजिकको अम्बुलेन्स सेवा सम्बन्धि जानकारी लिइ राख्नुहोस ।

(ग) अपांगता क्षेत्रमा काम गर्ने संघ सस्थाको भुमिका :
* लकडाउनको समयमा नजिकको अपांगता भएको ब्यक्तिलाई सहयोग गर्ने ।
* सार्बजनिक सेवा उपयोगमा प्राथमिकता दिने सरकारी निकाय संग समन्वय बढाउने ।
* कोभिड-सम्बन्धि आधिकारिक सूचना अपांगता भएका ब्यक्ति समक्ष पुर्याउने ।
* अपांगता भएको ब्यक्तिलाई संक्रमण देखिइमा स्वास्थ कर्मिको पहुँचमा पुर्याउनु पहल गर्ने ।
* लक डाउनको समयमा अपांगता भएका व्यक्तिको सेवा सुबिधामा पहुँच पुर्याउनु सहयोग गर्ने ।
* सरकारले ल्याउने राहतको कार्यक्रम अपांगता समाबेशी बनाउन सहज कर्ताको भुमिका खेल्ने ।
* सन्चार माध्यमको सहायताले अपांगताको अवस्था बारे जानकारी लिइ रहने ।
* कोरोना भाइरसको संक्रमणबाट बच्न आधिकारिक सूचना अपाङ्गता मैत्री बनाउन र जानकारी आदानप्रदान गर्नु ।
* अपांगता भएका ब्यक्ति हरुलाइ अपाङ्गता भएकै कारण उपचार सेवा सुबिधामा विभेद हुन नदिन वकालत गर्ने ।

(घ) स्वास्थ कर्मिको भुमिका :
* Test तथा उपचार सेवा पहुँच युक्त बनाउने ।
* अपांगता भएको ब्यक्तिको अवस्था अनुसार संचार र व्यबहार गर्ने ।
* स्वास्थ सम्बन्धि जानकारी लिखित तथा मौखिक पहुँच युक्त संरचनामा प्रकाशन गर्न उपयुक्त संचार बिधि अपनाउने ।
* पहुँच युक्त क्वारेन्टाइन र आइसोलेसन निर्माण गरि आवश्यक मनोसमाजिक सेवा सुबिधा उपलब्ध गराउने ।

(ङ) सरकारको भुमिका र दायित्व :
* कोरोना भाइरसको संक्रमण बाट बच्न सबैको पहुँच हुने गरि सूचना प्रवाह गर्ने ।
* पहुँच युक्त क्वारेन्टाइन र आइसोलेसन वार्ड बनाउने र आवश्यक सेवा सुबिधा उपलब्ध गराउने ।
* अपांगता भएको ब्यक्तिले निरन्तर प्रयोग गर्ने औषधि , स्वास्थ सम्बन्धी उपकरण र सहयोग सामाग्री को ब्यबस्था गर्ने ।
* आइसोलेसन वा क्वारेन्टिनमा आवश्यक पर्ने ब्यक्तिगत सहयोगी र सान्केतिक दोभासे लगायतको सेवा सुबिधा उपलब्ध गराउने ।
* लक डाउनको समयमा घरमा वा संघ सस्थामा अपांगता भएको ब्यक्ति माथी हुने सम्भाबित हिंसा र दुव्र्यवहार हुन नदिन बिशेश सतर्कता अप्नाउने ।

लक डाउनको समयमा सबै भन्दा  बढी मार जोखिममा पर्ने अपांगता भएका ब्यक्ति बालबालिका र गर्भवति महिलाहरु नै हुन त्यसमा पनि दीर्घकालीन औसधि खानु पर्ने, सहयोग सामग्री आवश्यक पर्ने , स्वस्थ्य सामग्री आवश्यक पर्ने , चेकजाँच आवश्यक पर्ने हुन्छ ।अहिले अपांगता नागरिक संक्रमणको उच्च जोखिममा रहेको केहिको मिर्त्यु भएको अवस्था छ । यस बेला हामी सबै मिलेर पहुँचयुक्त उपचार कक्ष  प्रयाप्त स्वास्थ सामग्री र सहयोग सामग्री तथा पारिश्रमिक सहितको ब्यक्तिगत सहयोगिको तुरुन्त ब्यस्था हुन सकेन भने धेरै अपांगता नागरिकको ज्यान जोखिममा छ ।