मासिँदै उपयोगी भूमि

धनगढी । कैलालीको टीकापुर लगायत पूर्वी कैलाली लक्षित गरे रानी जमरा कुलरिया सिंचाईं आयोजना निर्माण हुन थालेपछि सो क्षेत्रमा बसाइसराई गर्नेको संख्यामा बृद्धि आएको छ । तीन वर्षको अवधिमा टीकापुरमा छ हजार नौ सय ९६ जना बसाईसराई गरेर आएको तथ्यांकले देखाएको छ ।
राष्ट्रिय गौरवको आयोजनाका रूपमा रहेको रानी जमरा कुलरिया सिंचाईं आयोजनाको निर्माण कार्य शुरु भएपछि अन्य नगरपालिकाको तुलनामा टीकापुरमा बढि संख्यामा बसाइसराइ गरेर आएको देखिएको छ ।
टीकापुरमा २०७० सालमा मा एक हजार एक सय ९७ जना बसाइसराई गरि आएका थिए । २०७१ मा एक हजार ४२ आएका थिए । २०७२ सालमा चार हजार तीन सय ३९ जना बसाइसराई भएर आएको नगरपालिकाका पञ्जीकरण शाखाका लोकबहादुर थापाले जानकारी दिए ।
टीकापुर नगरपालिकाको घरनक्सा फाँटका अनुसार २०७१ सालयता प्रति महिना सरदर तीन सयदेखि तीन सय ५० सम्म घरको नक्सा पास भइरहेको जनाइएको छ ।
नगरपालिकामा बढ्दो बसाइसरकाईले खेतीयोग्य जमिन साँघुरिदै गएको छ । टीकापुर नगरपालिका र वरिपरिका गाविसहरूमा घर निर्माणमा बृद्धि आएको छ । यसले रानी जमरा कुलरिया सिंचाईं आयोजनाको उद्देश्यमा पनि प्रभाव पार्ने देखिएको विज्ञहरू बताउँछन् । ‘खेतियोग्य जमिनमा प्लटिङ गर्न रोक्नु पर्दछ’ जिल्ला कृषि विकास कार्यालय, कैलालीका बरिष्ठ कृषि विकास अधिकृत युवराज पाण्डेले भने– खेतियोग्य जमिनमा घडेरी बनाउने क्रमले खाद्यान्न उत्पादनमा ह्रास आउन थालेको छ । त्यसैले खेतियोग्य जमिनको संरक्षण गरेर व्यवस्थित बसोबास गराउनु जरुरी छ । २०५८ सालको जनगणना अनुसार टीकापुर नगरपालिकामा छ हजार दुई सय ८७ घरधुरी थियो भने २०६८ सालसम्म ११ हजार छ सय ३० घरधुरी पुगेका छन् ।
टीकापुर नगरपालिकामा मात्रै नभएर कैलालीका प्राय: गाविस, नगरपालिकामा बसाइसराई गरेर आउने दर उच्च छ । कैलाली जिल्लामा तीन वर्षमा ३३ हजार आठ सय ५५ जना बसाई सराई भएर आएका छन्, भने २५ हजार दुई सय २५ बाहिर गएका छन् । पपुलेशन मोनोग्राफ २०१४ अनुसार जिल्लामा बसाइसराईको बहिर्गमन दर दुई दशमलव सात प्रतिशत र आगमन दर छ दशमलव पाँच प्रतिशत रहेर बसाइसराई दर तीन दशमलव आठ प्रतिशत रहेको छ ।
राष्ट्रिय कृषि गणना–२०६८ अनुसार कैलालीमा १० वर्षको अवधिमा एक सय २९ हेक्टर कृषिचलनको क्षेत्रफल मासिएको पाइएको छ । २०५८ मा कैलालीमा १७ हजार पाँच सय सात दशमलव सात हेक्टर कृषि चलनको क्षेत्रफल रहेकोमा २०६८ मा १७ हजार तीन सय ७८ दशमलव पाँच रहेको छ ।
१० वर्षमा कैलालीमा खेतीयोग्य जमिन घट्दै गएको देखिएको छ । २०५८ सालको जनगणनामा कैलालीमा छ हजार तीन सय ७९ दशमलव सात हेक्टर खेती जमिन रहेकोमा २०६८ मा घटेर तीन हजार एक सय ६४ दशमलव दुई पुगेको छ भने पाखो जमिनमा भने बृद्धि हुँदै गएको छ । २०५८ मा ११ हजार एक सय २७ दशमलव आठ हेक्टर पाखो जमिन रहेकोमा २०६८ मा बृद्धि भएर १४ हजार दुई सय १४ पुगेको देखाएको छ ।
२०६८ को जनगणना अनुसार १७ हजार तीन सय ७८ दशमलव पाँच हेक्टर कुल कृषि चलनको कति मासिएको छ भन्ने अध्ययन अनुसन्धान नभएको जनाइएको छ । बढ्दो सहरीकरणसंगै कैलालीमा पाँचदेखि १० प्रतिशत खेतियोग्य जमिन मासिएको हुनसक्ने बरिष्ठ कृषि अधिकृत पाण्डेको अनुमान छ ।
कृषियोग्य जमिनमात्र नभई कैलालीमा बढ्दो बसाइसराईका कारण वन, खोलानाला र चरिचरन क्षेत्रहरू पनि अतिक्रमण हुने गरेका छन् । जिल्ला वन कार्यालय कैलालीका अनुसार कैलालीमा दुई लाख तीन हजार हेक्टर वन क्षेत्र रहेकोमा २० हजार पाँच सय हेक्टर वन क्षेत्र अतिक्रमण छ ।
खेतियोग्य जमिन, चरिचरन र अतिक्रमित वन क्षेत्रको संरक्षण गर्न सरकारले भू उपयोग नीति–२०७२ लागू गरेको छ । खाद्य अधिकार, सुरक्षित बसोबास, वातावरणीय सन्तुलन र दीगो विकासमा चुनौति देखापरेकोले सरकारले भू उपयोग नीति लागू गरेको जनाएको छ ।

किन गर्छन् बसाइसराई ?
२०६८ को जनगणना अनुसार कैलाली जिल्लामा आएका एक लाख ७२ हजार छ सय ८२ जनामध्ये कृषिका लागि २८ दशमलव ११ प्रतिशत, व्यापारका लागि तीन दशमलव ११ प्रतिशत, नोकरीका लागि चार दशमलव २२ प्रतिशत रहेका छन् ।
त्यस्तै, अध्ययनका लागि १० दशमलव ५८ प्रतिशत, विवाह गरेर १४ दशमलव ४० प्रतिशत, निर्भरतामा २८ दशमलव ३२, द्वन्द्वका कारण एक दशमलव २५ प्रतिशत र अन्य कारणले चार दशमलव ४४ प्रतिशत बसाइसराई गर्न आउने गरेको देखाइएको छ । सबैभन्दा बढि पहाडबाट ७० दशमलव ८० प्रतिशत आएका छन् । त्यस्तै, हिमालबाट १५ दशमलव २७ प्रतिशत र तराई क्षेत्रबाट १२ दशमलव ४४ प्रतिशत आएको देखिएको छ ।
कैलाली जिल्लाको जनसंख्या बृद्धिदर, लैंगिक अनुपात तथा औसत घरपरिवारको संख्यामा २०५८ बाट २०६८ सालसम्म आइपुग्दा तीव्र गिरावट आएको देखिए पनि बसाइसराई भने ठुलो संख्याले बृद्धि हुने गरेको छ ।
बसाइसराईले जनसंख्या वृद्धिदरमा ठुलो असर पुर्‍याउने भएका कारण राज्यले बसाइसराई न्यूनिकरण गर्ने योजना बनाएको छ, तर सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा पूर्वाधार विकास नहुनु र बेरोजगारीका कारण कैलाली लगायत अन्य जिल्लामा जाने गरेको पाईएको छ । कैलालीमा वर्षेनी ठुलो जनसंख्याले बसाइसराई भएपछि पुर्वाधार विकासँगै सरकारले लिएका लक्ष्य र जलवायुमा समेत ठुलो असर पर्ने गरेको विज्ञहरू बताउछन् । पहाडबाट बसाइसराई गरेर आएका व्यक्तिले मनोमानी ठाउँमा बस्न थालेपछि अवैध बस्ती बढ्दै गएको छ । बसाइसराईका कारण नयाँ बस्तीको विकास हुने र त्यस्तो क्षेत्रमा पुर्वाधारको विकास गर्न कठिनाई हुने गरेको धनगढी उपमहानगरपालिकाका सामुदायिक विकास शाखा अधिकृत टंक विष्टले बताए ।
उनले जनसंख्या वृद्धिदरभन्दा पनि अव्यवस्थित बसाइसराईका कारण विकासका काममा अवरोध हुने बताए । उनले भने– सरकारले लिएका लक्ष्यहरूमा जनगणनाका आधारबाटै सामग्रीहरु पठाइन्छ र जनगणनाका आधारबाटै स्वयंसेवक खटाईन्छ तर, बसाइसराई गरेर आएका व्यक्तिहरू सरकारको लक्ष्य र सेवाबाट पनि बञ्चित हुन्छन् । आर्थिक वृद्धि तथा रोजगारीका अवसरमा कमी हुनु तथा नागरिकको आवश्यकता तथा आकांक्षा समयानुकूल बढ्दै जाँदा जिल्लामा बसाइसराइको गति तीव्र भएको देखिन्छ ।
सुदूरपश्चिमको पहाडी जिल्लामा पूर्वाधारसंगै सम्भावित उत्पादनमा जोड नदिँदा पहाडी क्षेत्रका मानिसहरु कैलाली र कञ्चनपुरमा बसाई सर्ने क्रम बढेको अधिकारीहरू बताउछन् । २०६३ सालयता कैलाली र कञ्चनपुरमा भौतिक विकासले गति लिन शुरु गरेपछि बसाइसराई गर्न आउनेको संख्यामा पनि बृद्धि हुदै आएको छ ।
सुदूरपश्चिमका पहाडी क्षेत्रमा पाइने खनिज, पेट्रोलियमको अध्ययन अनुसन्धान गरि उद्योगहरु सञ्चालन ल्याउन सकियो र नदीहरूबाट विद्युत आयोजना सञ्चालन गरिने हो भने बसाइसराईका क्रमलाई रोक्न सकिने र बेरोजगारी दरलाई पनि न्यून गर्न सकिने कैलाली उद्योग बाणिज्य संघका पूर्व अध्यक्ष दिनेशराज भण्डारीले बताए ।