सम्पादकीय : जथाभावी नदीजन्य उत्खनन्को सवाल

वातावरणीय दृष्टिकोणबाट निकै संवेदनशील मानिएको कैलालीको गोदावरी खोलामा जथाभावी रूपमा ढुंगा, बालुवा, गिट्टी (नदीजन्य पदार्थ) उत्खनन्, संकलन तथा निकासी गर्ने क्रम दोहोरिएपछि एक पटक पुन: प्राकृतिक स्रोतको अन्धाधुन्ध दोहनको सवाल उठेको छ । गोदावरी नगरपालिकाले गोदावरी खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खनन्, संकलन तथा निकासीका लागि ठेक्कापट्टा दिएको छ । तर, ठेक्का पाएको कम्पनीले वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (आईई) नै नगरिएका स्थानबाट समेत जथाभावी ढंगले नदीजन्य पदार्थ उत्खनन्, संकलन तथा निकासी भइरहेको पाइएको छ । नदी तथा खोलाबाट जथाभावी रूपमा ढुंगा, बालुवा, गिट्टी उत्खनन् तथा निकासी हुने गरेको यो पहिलो पटक होइन । यसअघि पनि संवेदनशील नदीखोलामा अन्धाधुन्ध ढंगले नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् तथा निकासी भएका थुप्रै घटना छन् । थुप्रै पटक स्थानीयका तर्फबाट निकै विरोध भएको छ । जथाभावी ढंगले नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् र निकासी नियन्त्रणका लागि आवाज उठेका छन् । जसरी अहिले गोदावरी खोलामा वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन नै नभएका स्थानमा समेत ढुंगा, बालुवा, गिट्टी उत्खनन् तथा निकासीप्रति स्थानीय विरोधमा उत्रिएका छन् ।भौतिक निर्माणका लागि नदीजन्य पदार्थ अथवा निर्माण सामग्री उत्खनन् तथा संकलन गर्नै पर्ने हुन्छ । कैलालीमा अहिले दर्जनौ ठूल्ठूला सडक सहित भौतिक पूर्वाधार निर्माण भइरहेका छन् । बजार विस्तार भइरहेका छन् । ठूल्ठूला भवन निर्माण भइरहेका छन् । यी सबैका लागि ढुंगा, बालुवा, गिट्टी, ग्राभेल विगतको तुलनामा बढी आवश्यकता रहेको अवस्था छ । तर, यसको अर्थ सबै नदीखोलाबाट अन्धाधुन्ध ढंगले नदीजन्य पदार्थ दोहन गर्नुपर्छ भन्ने कदापी हुनुहुँदैन । कुनै पनि किसिमको वातावरणीय क्षति नहुने गरी नदीजन्य निर्माण सामग्रीको उत्खनन्, संकलन तथा निकासी सुनिश्चित होस भन्नका लागि नै वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन अनिवार्य गरिएको हो भन्नेमा विमति रहँदैन ।
नदीखोलाबाट निर्माण सामग्री उत्खनन्, संकलन तथा निकासीको सवालमा जहिले पनि विवाद तथा द्वन्द्व सिर्जना हुने गरेको छ । स्थानीय तह तथा सरकारी निकाय र नदीजन्य पदार्थ उत्खनन्, संकलन तथा निकासीको ठेक्का पाएका व्यक्ति वा कम्पनी जहाँसुकैबाट जतिसुकै परिमाण एवं जुनसुुकै उपकरणको प्रयोग गरेर ती सामग्री उत्खनन् र निकासीको पक्षमा रहने गरेका छन् । भने वातावरण संरक्षणप्रति क्रियाशील व्यक्ति तथा संघसंस्थाका साथै स्थानीयले जहिले पनि जथाभावी ढंगले उत्खनन् र निकासीको विरुद्धमा रहने गरेका छन् । त्यस्तै, नदीजन्य पदार्थ संकलन तथा निकासीका लागि स्थानीय तहहरूबीच नै पनि द्वन्द्व सिर्जना हुने गरेको अवस्था छ । सवाल नदीखोलाबाट ढुंगा, बालुवा तथा गिट्टीको दोहन हुनुनै हुँदैन भन्ने होइन र हुनुहुँदैन, सवाल वातावरणीय पक्षप्रति संवेदनशील भएर अथवा कमभन्दा कम वातावरणीय क्षति हुनेगरी उत्खनन्, संकलन तथा निकासी गर्ने भन्ने मात्रै हो । अहिले गोदावरी खोलामा वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन नै नभएका स्थानमा समेत जथाभावी ढंगले ढुंगा, बालुवा तथा गिट्टी उत्खनन् भइरहेको प्रति सम्बन्धित स्थानीय तह तथा ठेकदार कम्पनीले गम्भीर हुन आवश्यक मात्रै छैन, आगामी दिनमा यस्ता गलत कार्य दोहोरिन नपाउन् भन्नेप्रति सजग हुने मात्रै नभएर ठोस प्रबन्ध गरिनु जरुरी छ ।