कोरोना संक्रमणपछिको आर्थिक समस्या र व्यवस्थापन

आज ससार कोरोना संक्रमणका कारण आक्रान्ते छ । यसबाट नेपाल पनि अछुतोे छैन । कलकारखाना उद्योगधन्दा, व्यापार व्यवसाय सबै ठप्प छन् । मुलुकभरी लकडाउनको प्रभाव परेको छ । सर्वशक्तिमान तथा विकशित राष्ट्रदेखि विकाशोन्मुख तथा अल्पविकशित राष्ट्रहरु सबै यो विश्व महामारीबाट बच्न लकडाउनलाई माध्यम बनाइरहेका छन् । यसका कारणले पुरै विश्व कोरोना भाइरस संक्रमण नियन्त्रणको युद्धमा होमिएको छ । त्यसले गर्दा संसारको आर्थिक गति अवरुद्ध भएको अवस्था छ ।
संसारका अतिविकासित राष्ट्रदेखि विकसित, विकासोन्मुख तथा अल्पविकसित राष्टको अहिलेको मुख्य कार्यभार नै कोरोना भाइरस अर्थात् कोभिड–१९ रोकथाम र नियन्त्रण बनेको छ । तर कुनै न कुनै चरणमा गएर महामारी रोकथाम हुने नै छ । त्यसपछि विश्वले आर्थिक गति लिँदै पूर्वावस्थामा चलायमान हुनुपर्ने हुन्छ । हाम्रो जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रको आर्थिक गतिविधिमा प्रमुख हिस्सा रेमिटान्स, पर्यटन तथा निर्माण कार्य लगायतका उद्योग मार्फत सञ्चालन हुने हँुदा ती गतिविधि हाल बन्द अवस्थामा रहेका छन् । यसले नेपालको अर्थतन्त्रमा मन्दीको अवस्थाबाट गुज्रिनुपर्ने पूर्वानुमान गर्न सकिन्छ । यसले राष्ट्रको समग्र विकासमा जटिल प्रभाव पर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा चिनिया तथा विश्व बजारका सामग्री, कच्चा पर्दाथ र पर्यटकको ठुलो हिस्सा र महत्व छ । हाल पर्यटक र सामान दुबैमा कोरोना महामारीको असर परेको छ । विश्वव्यापी उत्पादन तथा आपूर्ति शृंखलामा समेत बढी प्रभावित उत्पादनहरुमध्ये मेसिनरी उपकरण, मोटर बाहन, सञ्चार उपकरण, विद्युतीय उपकरण तथा मेसिनरी, रबर तथा प्लाष्टिक सामान, छालाका सामान, घातुका सामान, पेट्रोल रसायन आदि छन् । यसको प्रत्यक्ष प्रभाव कोरिया, जापान, युरोपियन राष्ट्रहरु, अमेरिका लगायत खाडी मुलुक र चीनमा समेत पर्ने छ । हाम्रो श्रम खपत पनि तिनै राष्ट्रमा बढि हुने र विश्व श्रम बजारमा मन्दी आउने भएपछि श्रमिकको मागमा कमी आउने निश्चित छ । त्यसले हाम्रो जस्तो श्रममा आधारित वैदेशिक रोजगारीमा प्रत्यक्ष असर पर्ने छ ।
त्यस्तै, कोरोनाका कारण पर्यटन क्षेत्रमा समेत नराम्रो असर परेकोले देशको अर्थतन्त्र तहसनहस हुने अवस्था आउने सम्भावना रहन्छ । होटल, रेष्टुरेन्ट, उद्योग, कलकारखाना, निर्माण ब्यवसायीलाई साँवाब्याज र ऋण नविकरण गर्नुपर्ने समस्याले पिरोल्न थाल्नेछ । यसको प्रत्यक्ष असर श्रमिक, स्थानीय बजार हुँदै उत्पादनशील उद्योग र बैकहरुमा समेत पर्ने छ भने सरकारको खर्चशक्तिमा शिथिलता आएर सरकारी ढुकुटीमा जम्मा रहेको पँुजी समेत चलायमान नहुने अवस्था देखिन्छ । बजार चलायमान नभएपछि आर्थिक मन्दी झन् बढ्ने छ । यस्तो अवस्थामा मानिसको क्रयशक्ति ह्रास हुने नै भयो । यसको असरले आर्थिक बृद्धि तथा रोजगारीमा समेत नराम्रो असर गर्ने छ । यस्तो अवस्थाले देशको आर्थिक वृद्धिमा समेत धक्का लाग्ने पक्का छ ।
यस्तो विषम परिस्थितिमा राष्ट्रले कुनै गतिलो नीतिगत औजारको प्रयोग गरेन भने यो महामारीबाट तग्रीन नपाउँदै फेरि आर्थिक समस्याबाट गुज्रिनुपर्ने अवस्था आउनसक्छ । त्यसकारण कोरोना महामारीपछि सबैभन्दा बढी असर अर्थ व्यवस्थामा पर्ने कुरामा दुईमत छैन । यसले जनजीवनमा पार्ने बहुआयामीक प्रभाव त छदैछ, मानिसमा पार्ने आर्थिक ह्रास दीर्धकालिन हुने सम्भावना पनि उत्तिकै छ ।
विश्वमा फैलिएका यस्ता खाले महामारीले कैयन राम्रा र नराम्रा अवसर सिर्जना गरेका थुप्रै उदाहरण छन् । ब्याक डेथ महामारीपछि पश्चिमी युरोपको उदय भयो । जण्डिसको महामारीपछि लुसियाना पर्चेज सम्झौता भएर विशाल अमेरिकाको उदय भयो । सन् १८८४–८५ तिरको राईन्डरपेस्ट महामारीका कारण कैयन अफ्रिकी राष्ट्रहरु उपनिवेशमा परिणत भए । सन् १६४१ को प्लेग महामारीको परिणामले चीनमा मिङ्ग बंशको पतन गरायो । हरेक कालो बादलमा चाँदीको घेरा हुन्छ भने झै कोरोना महामारीपछि नेपालको अर्थतन्त्रमा पनि सकारात्मक परिवर्तनको आशा गर्न सकिन्छ । विदेशिएका युवाशक्ति देश भित्रिएका बेला उनीहरुले विदेशमा सिकेको ज्ञान र सीपको समुचित उपयोग गर्ने वातावरण बनाई देश विकासमा योगदान लिन सकिन्छ । सहकारितामा आधारित कृषिबाट स्वरोजगार सिर्जना गरि आर्थिक उन्नति हासिल गर्नुका साथै कृषिमा स्वावलम्बन हुन सकिन्छ । साना तथा मझौला उद्योग सञ्चालनमा राज्यको साझेदारितामा रोजगारमा स्वावलम्बन हुन सकिन्छ । त्यसकारण कोरोना महामारी रोकथामका साथसाथै समयमा नै सचेतता अपनाई राष्ट्रमा पर्न सक्ने दीर्घकालिन आर्थिक खतराबाट जोगिनुका साथै विकासको गतिमा आवश्यक नीतिको पहलकदमी पनि त्यतिकै आवश्यक छ । यसैले समय छँदै सरकारले भरपर्दो आर्थिक नीति बनाएर मुलुकलाई नयाँ युगमा लैजाने तयारी गर्नुपर्दछ ।
(लेखक नेपाल निर्माण व्यवसायी महासंघका पूर्वकेन्द्रीय सदस्य हुन )