बर्माको बोली : माइती देशको कौवा प्यारो

विश्व नेपाली साहित्य महोत्सव

धनगढी । “प्रत्येक बर्मेली नेपालीको जीवनमा कम्तिमा एक पटक आफ्नो पुर्खाको देश हेर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने रहर हुन्छ” धनगढीमा जारी विश्व नेपाली साहित्य महोत्सवमा भाग लिन चार हजार किलोमिटर टाढा रहेको म्यान्मा (बर्मा) बाट आएका भीम पाण्डेयले भने– सुदूरपश्चिमाञ्चल साहित्य समाजले हामीलाई यो महोत्सवका लागि आमन्त्रण गरेपछि हामी निकै उत्साहित भएर यहा“ आईपुग्यौ ।
साहित्य महोत्सवको चौथो दिन, शनिबार । महोत्सवका सहभागी तथा अन्य समेत ठूलो उपस्थितिमाझ साहित्य सत्र शुरु भयो– बर्माको बोली ः माइती घरको कौवा प्यारो । सो सत्रमा वक्ताका रुपमा मञ्चमा थिए– ज्ञानबहादुर थापा बगाले, भीम पाण्डेय, भागवत बस्नेत र सरगम धिताल ।
सत्रको सहजीकरण गरिरहेका अश्विनी कोइरालाले जिज्ञासा राखे– तपाईंहरूले नेपाल आउने क्रममा नेपाली भन्सार नाका काकरभिट्टामा दुुःख पाउनु भयो रे, वास्तवमा के भएको ? पाण्डेयले सुनाए– कार्यक्रमको निमन्त्रणा प्राप्त भएपछि हामीले एक महिनाको भिसा बनाएर आयौ । भारत हु“दै नेपाल आउने क्रममा नेपालको काकरभिट्टा सिमानाकाबाट नेपाली भूमिमा पहिलो पाइला टेक्यौं । तर, नेपाल भूमिमा भेट भएको पहिलो नेपालीको व्यवहारले मन खिन्न भयो ।
भएको के रहेछ ? उनले भने– काकरभिट्टा भन्सारमा इमिग्रेसन अधिकृतले हाम्रो भिसाबाट नेपाल पस्न नपाउने बताए । हामीले साहित्य समाजको आमन्त्रण पत्र देखायौ । भिसा देखायौं । तर, उनले टेरपुच्छर लगाएनन् र अन्त्यमा एक जनाको ३० अमेरिकन डलरका हिसाबले २१० डलर तिरेर १५ दिनको मात्रै भिसा स्वीकृत गरे ।
पहिलो पटक नेपाल आएका पाण्डेय सहितका सात जना बर्मेली नेपाली साहित्यकारले १५ दिनको मात्रै भिसा भएका कारण नेपालका विभिन्न स्थानको भ्रमण गर्ने रहर पुरा हुननसकेको पीडा व्यक्त गरे ।
साहित्य महोत्सवमा भाग लिन उनीहरूका साथै रीता लामा कार्की, मधु घर्ती क्षेत्री र राजन ढकाल पनि आएका छन् ।
साहित्य सत्र जारी थियो । काकरभिट्टा नाकामा नेपाली सरकारी कर्मचारीको गलत व्यवहारको चर्चाले एकछिन वातावरण अमिलो भए पनि फेरि बर्मा र नेपाली भाषा, साहित्यको अवस्था, चुनौति, नेपाली भाषा र नया“ पुस्ता सहितका पक्षमा संवाद अघि बढ्यो ।
सत्रको सहजीकरण गरिरहेका साहित्यकार कोइरालाले सहज प्रश्न गरे– बर्मामा नेपाली कसरी पुगेका हुन् त ?
साहित्यकार ज्ञानबहादुरले उत्तर दिए– सन् १८९६ मा ब्रिटिस आर्मीसंगै सैनिकका रुपमा नेपालीहरू बर्मा गएका हुन् । धेरै नेपाली सैनिकले आफ्ना परिवार पनि संगै लिएर गए । पछि त्यहाको सरकारले नेपालीहरूलाई त्यही राख्न ब्रिटिस सरकारसंग सम्झौता गरेपछि नेपालीहरूको बसोबास भएको हो ।
उनका अनुसार बर्मामा ३६ वटा नगरमा दुई लाखको हाराहारीमा बर्मेली नेपाली बसोबास गर्छन् । बर्मेली नेपाली सबै गोर्खा संघ नामक संस्थाको छातामुनि सबै संगठित छन् । यही संस्थामार्फत २२७ स्कूलमा बर्मेली नेपालीका बालबालिकाले नेपाली भाषा अध्ययन गर्ने गरेका छन् ।
“लामो समय राजनीतिका कारण नेपाली भाषा कारागारमा थुनियो” साहित्यकार ज्ञानबहादुरले सुनाए– बर्मामा सैनिक शासन लागु भएपछि बर्मेलीबाहेकका अरु सबै भाषामाथि रोक लाग्यो । धन्न हाम्रा पुर्खाले रामायण, गीता लगायतका नेपाली तथा संस्कृतका पुस्तक आफूसंगै लगेका रहेछन्, तिनका श्लोक भट्याउदै नेपाली भाषा जीवित राख्ने प्रयास भइरह्यो ।

लामो समय कठोर शैनिक शासन लागू भएको बर्मामा नेपाली भाषा जोगाउन त्यहाका नेपालीले गरेको अनवरत प्रयासको चर्चा निकै घतलाग्दो छ । महोत्सवका सहभागी बर्मेली नेपाली साहित्यकारहरूले बाआमाले भनेको सुनाए– मन्दिरमा लुकेर रामायणका श्लोक पढ्ने गरिन्थ्यो । सैनिक आएका वेला बाहिर आएर फुटवल खेल्ने र गएपछि फेरि रामायण पढ्ने । कसैले सोधिहाल्यो भने– धार्मिक कार्य गरेको भनेर टाल्ने । अग्लो डाडामा रेडियो राखेर रेडियो नेपालका कार्यक्रम सुन्ने ।
साहित्य सत्रमा सरगमलाई अश्विनीले सोधे– तपाईंले नेपाली भाषा सिक्न निकै कुटाई खानुप¥यो भन्नुहुन्थ्यो, के हुन्थ्यो ?
“हो, मैले नेपाली भाषा सिक्नका लागि आमाबाबाट निकै कुटाई खाए । आमाबाले घरभित्र बर्मेली बोल्यो कि कुटिहाल्नुहुन्थ्यो । सिडीमा नेपाली फिल्म मगाएर एउटै फिल्म दशबाह्र चोटी हेर्नु पर्दथ्यो” युवा कवि सरगमले थप्दै गइन्– बर्मामा रहेका प्रायः नेपाली युवा कामको खोजीमा थाइल्याण्ड जाने गर्दछन्, तर मैले मेरो पुर्खाको थलो नेपालमा पाइला नटेकेसम्म विदेश जान्न भन्ने अठोट गरेकी थिए, अहिले पुरा भयो ।
साहित्य सत्र जारी थियो । अश्विनीले अर्को प्रश्न गरे– नेपाली चाडबाड, रामरंगको अवस्था चाही कस्तो छ नि ? साहित्यकार भीमले सुनाए– हामीले नेपाली पात्रो हेरेरै दशैको टिकाजमरा लगाउछौं । बर्मामा रहेका कुनै पनि जातजातिका नेपालीले एकै नाशले दशै, तिहार लगायतका नेपाली चाडपर्व मनाउने गरेका छन् ।
अर्को प्रश्न रोचक थियो– विहेका लागि गोर्खा संघले नै दुलहा, दुलही खोज्ने काम गर्छ भनिन्छ नि ?
युवा कवि सरगमले उत्तर दिइन्– केही हदसम्म हो । तर विहेका लागि केटाकेटीको एकअर्काप्रति प्रेम, आस्था र विश्वास त हुनै पर्दछ । गोर्खा संघले विहेका लागि सहजीकरण चाही गर्दछ ।
अबको पालो सत्रका अर्का सहभागी भागवत बस्नेतको थियो । उनी दार्शनिक र भावुक पारामा प्रस्तुत भए– बर्मामा नेपालीले कति बलिदान गरेका छन् भन्ने त्यहा राखिएको सैनिक स्तम्भले नै बोल्दछ । बर्मेली नेपालीहरूले सधैं नेपाल र नेपालीलाई स्मरण गरिरहन्छन्, तर नेपालले आफूलाई सम्झेको महसुस गर्न सकेका छैनन् ।
भागवतले सबै बर्मेली नेपालीको प्रतिनिधित्व गर्दै भने– नोपलमा भुकम्प आउदा बर्मेली नेपालीको घरमुटु थर्केकै हुन्छ । निर्मला पन्तको बलात्कार र हत्या हुदा बर्मेली नेपाली चेलीको मन रोएकै हुन्छ ।
बर्मेली नेपाली साहित्यकार भागवतका उद्गार पोखिए– नेपाली मुल बाच्यो भने अरु हाँगाबिंगा सबै बाच्ने छन् । त्यसैले मुल (नेपाल) बलियो हुनुपर्दछ, बाच्नु पर्दछ । नेपाली भाषाको मुल थलो नेपाल बलियो भयो भने नै विश्वभरीको नेपाली भाषा बलियो हुन्छ ।