पञ्चकको महत्व

विशेष गरी पञ्चक भन्नाले पाँच दिनको समयलाई बुझाऊ छ | साधारण तया पञ्चक दुई किसिमको हुने गर्दछन् | एउटा धनिस्ठा पञ्चकर अर्को यम पञ्चक | धनिस्ठा पञ्चक २७ नक्षेत्रका अन्तिम पाँच दिन हुन जसमा चन्द्रमाको पूर्णअधिकार रहेको हुन्छ भने यमपञ्चक भनेको तिथिका अन्तिम पाँच दिन हुन जुन कृष्णपक्षमा मात्रै हुन्छन, त्योपनि तिहारमा मात्रै, यसमा यमराजको अधिकार रहेको हुन्छ | धनिस्ठा पञ्चक प्रत्येक महिनाको २७ दिन भित्रमा दोहोरिरहेका हुन्छन | धनिस्ठा पञ्चकलाई मृतासौच र बिशेस कामको लागि असुद्ध मानिने ज्योतिषीय मत रहेको छ भने यमपञ्चक  खुसियाली र शुभदिनका रुपमा लिइने शास्त्रीय मत रहेको छ | शुभदिन भन्नाले पूजा र चाडपर्बलाई संकेत गर्दछ | यो पर्ब कार्तिक महिनाको कृष्णपक्षमा मात्र पर्दछ |

धनिस्ठा पञ्चक

धनिस्ठा, शतभिषा,  पुर्बाभाद्रपदा, उत्तराभाद्रपदा र रेवती नक्षत्रका ५ दिनहरु |

यमपञ्चक

(१) त्रयोदशि तिथि : यो तिहारको पहिलो दिन हो | यस दिनमा कागतिहार मनाइन्छ, कागलाई मिठो मिठो खानेकुरा दिइन्छ | सुदूरपश्चिममा यसलाई ‘कौवा त्यार ‘ भन्दछन् | यो यमराजको दुतको रुपमा मानिने पन्छी हो | योशुभ- अशुभ समयको फल जनाउने सङ्केतात्मक पन्छी हो | सबै पन्छी भन्दा काग धेरै चलाख हुन्छ | कागमा कराउने भाषा धेरै हुन्छ | त्यहि कराउने फरक भाषानै सङ्केतात्मक भाषा हो | त्यसैले नेपालका गाउघरमा ‘कौवा जसो बाठो ‘उपमा पनि चलाख व्यक्तिलाई दिइन्छ | यसै त्रयोदशी तिथिलाई धनतेरस र धन्बंतरी जयन्ति पनि मनाइन्छ | धनतेरस भन्नाले अचल धनको पूजाहो भने समुन्द्रमन्थनमा अमृतकलश हातमा लिएर धन्बंतरी ऋषिको जन्म भएको थियो जसलाइ आयुर्वेदका प्रबर्तक मानिएको छ | यसै दिन बेलुका यमराजलाई दीपदान गरिन्छ |

(२) चतुर्दशी तिथि: यस दिनलाई नरक चतुर्दशी भनिन्छ| यमराजको बाहन दुतको रुपमा कुकुरको पूजा गरि फूलमाला लगाइ  मिठा मिठा पक्वान खुवाईने भएकाले यस दिनलाई कुकुर तिहार भनिन्छ | कुकुरको पूजा गरेपछि नरकमा परेका पितृहरु खुशी हुन्छन भन्ने लोकोक्ति रहेको पाइन्छ | कुकुर मायालु प्राणी हुनुको साथै सेवकको भूमिका पनि खेल्छ | मानिसको घर परिवार र सम्पतिको रखवाली गर्नु, आफ्नो –पराइ चीन्नुर लगभग ५ किलोमिटर सम्म सुघ्ने र कुन दिशातिर के छ थाहा पाउनु यस जनावरको प्रमुख विशेषत़ा हो |

(३) औशी तिथि : यो तिथिमा विहान  हिन्दुजगतकि पुजनीय बन्दनीय र अमृत स्वरूप गोरसदाता  हजारौ गुण भएकी एकमात्र जनावर लक्ष्मी स्वरुप माता गाईको फूलमाला अबिर चंदनादी र धुपबत्तिले  पूजा गरि गाईको पिठ्यूँमा चामलको पिठाको रसले सम्पूर्ण शरीरभरि छाप लगाइन्छ र गाईलाई सिंगारिन्छ, यसैलाई गाईको तिहार भनिन्छ भन्ने गरिन्छ, गाई बहुउपयोगी जनावर हो भन्ने कुरा सर्बबिदितै छ | त्यसैकारणले पनि गाईलाई नेपालको रास्ट्रिय जनाबरको रुपमा सदियौंदेखि नेपालको संबिधानमा पनि उल्लेख भै आएकोछ | गाईले मनुष्यको लागि आमाको भूमिका पनि निर्बाह गरेको छ |

बिहान गाईको  पूजागरेपछि बेलुका साँझपख धनधान्यकि खानी माता महालक्ष्मीको  पूजा गरिन्छ | सबैल्रे आ-आफ्ना धनका बाकसमा, दराजमा पनि नबरत्नहरुको अर्थात् धनसम्पत्तिको पूजा गर्दछन् | बाहनहरुको पूजा पनि गरिने प्रचलन रहेको छ | नेपालको सुदूरपश्चिमतिर लक्ष्मी पूजाको दिनमा दिपाबली गर्दाभित्र पूजाकोठा, धनसम्पतिका बाकसमा धान कुट्ने ओखलमा, जितारो (पिस्ने साधन), खुला आंगन, मूलढोका लगायत घरका प्रत्येक झ्यालहरुमा रंगीबिरंगी दियाबत्तिहरु (घीउमा चोपियको) जलाइन्छ , जसलाई ‘बाताबाल्ने ‘भनिन्छ | शहर बजारतिर विधुतीय तार बाटघरलाई सिंगारने गरिन्छ | बालबालिकाहरुले  पटका पट्कौनेर देउसीभैलो खेल्ने गर्छन | सुदूरपश्चिम प्रदेशतिर केटीहरु र महिलाहरुले ‘भैंली’ स्वरमा भैंलो माग्छन भने केटाहरु र बुढापाकाहरुले ‘भैंलो’ स्वरमा भैंलो माग्छन | बुढापाकाहरुको भैंलोलाई ‘बुढोभैंलो’ भन्ने गरिन्छ | बुढोभैंलो खेल्दा एउटा व्यक्तिलाई परालको कालको प्रतिक बनाएर भेलासंगै घुमौदै गएर भैंलो सकिएपछि त्यस पराललाई आगो लगाई पोलीन्छ र देउडा पनि खेली रमाइलो पनि गर्छन |

(४) प्रतिपदा तिथि : यो तिथि औंशीको दोश्रो दिन अर्थात कार्तिक शुक्लपक्षको प्रतिपदा तिथि हो | तिहारको चौथोदिन यसलाई गोवर्द्धनपूजा या ‘गोरु तिहार‘ पनि भन्ने गरिन्छ |  गोवर्द्धन पर्बतको पूजा गरिन्छ | सुदूरपश्चिममा ‘बल्लको त्यार’ या गोरुको भन्ने गरिन्छ | यसदिन बिहानै एक्लै गोरु वा हलगोरु लाइ गोठबाट बाहिर बाधेर हरियो घाँस हाली मिठामिठा पकाएका परिकारहरु खुवाउने गरिन्छ | चामलको पीठोबाट तयार गरिएको लेदोलाई गोरुको शरीरभरि छाप लगाईन्छ र गोरुको सिङमा रंगीबिरंगी फुर्का लगाई सिंगारिन्छ | फुर्का भन्नाले राम्बास, ओदाल ,भिमल, मकैको घोकाकोपात जस्ता रेसादार बोटबिरुवाबाट रेशा निकाली बनाइने डोरी हो जो हेर्दा रमाइलो लाग्छ | साँढेले गाईगोरुको वृद्धिगर्छ र जोतेर खेतबारीमा अन्न उब्जाउने काममा किसानको लागि प्रमुख साधन बन्छ |

(५)द्वतीया तिथि: यो दिन भाइटिकाको को दिन हो | यस दिनलाई भाइटीका , दुत्या, भैयादुज, यमद्वतीया नामले पुकारिन्छ | दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई टिका फूलमाला लगाइदिने र  आशिर्वाद आदानप्रदान गरिने भएकोले भाइटीका या दुत्ते त्यार भनिएको हो | यसमा थालमा सजायको  सप्तरंगी चन्दन, फलफुल अक्षता , फूलमाला, बलेको दियो कलश राखिएको हुन्छ | पहिले दिदीबहिनीले दाजुभाइको शिर वरीपरी ,जल तोरीको तेल र धानका लावाहरु ३, ५ या ७ पटकघुमाइन्छ र टीका लगाई दिन्छन् | फूलमाला पहिराउंछन् , मालाहरुमा हजारीफुल( सयपत्री) दुबोको माला, सुपारी माला , च्वाफुल(मखमली) को माला र अन्य फुलहरुको माला पहिराई चिरायुको कामना गर्दै आशिर्वाद बचन बोल्ने गर्दछन् | दाजुभाईहरुले पनि अआफ्नी दिदीबहिनीहरुलाई टिका लगाई दिएर चिरायुको कामना गर्दै आशिर्वाद बचन बोल्दै उपहार स्वरुप दक्षिणा लुगा कपडा आदिभेट दिन्छन् | टीका लागिसके पछि दिदीबहिनीहरुले दाजुभाईहरुलाई पकाईयको मिठो पक्वान परिकारहरु खान दिन्छन | यसरि  दिदीबहिनी र  दाजुभाइको प्रेम सदाका लागी अमर रहने संदेश यस भाइटिकाले दिएको छ |

वर्षदिनभरी  आफ्नो कार्यमा ब्यस्त यमराज ५ दिन आरामगर्न र बहिनी यमुनाबाट टीका ग्रहण गर्ने  सिलसिलामा बहिनी यमुनाको घर जाने भएको हुदा यि ५ दिनमा कोहि पनि मर्दैनन भन्ने लोकोक्तिले प्रसस्तै ठाउँ पाएको छ | त्यसैले यि ५ दिनलाई यमपन्चक भनिएको हो |  त्यसैबेला देखि मृत्युलोक मा पनि मनुष्यहरुले दिदीबहिनीबाट टीका ग्रहण गर्ने प्रचलन हिन्दु जगतमा ब्याप्त भयो |