तीन तहको सरकार होइन, पाँच छ वटा सरकार छन्

• सिंहदरबारको अधिकार गाउ“मा भनियो, तर काम गर्ने वातावरण बनाउनेतर्फ ध्यान दिइएको छै

• वडा सदस्यहरूले गर्नुपर्ने काम प्रदेशका सांसदहरूले गरिराखेका छन्

• संघीयताको मजाक बनाइदै छ

• गतिशील र समृद्ध शैल्यशिखर नगरपालिकाको कल्पना

दार्चुलाको शैल्यशिखर नगरपालिका कार्यालय अगाडी हामी आइपुग्दा त्यहाँ मान्छेको भीड थियो । हात फाइल र पिठ्यूँमा सानो झोला भिरेका महिला, पुरुषको घुइचो थियो । केही मानिस सानो कार्यालय भवनको एउटा कोठाको झ्यालमा झुम्मिएका थिए । बराण्डामा एक जना कर्मचारी टेबुल कुर्सी राखेर काम गर्दै थिए । उनको वरिपरि मानिस उभिएका थिए । कोही कार्यालय भवन परिसरमा आफ्नो पालोको पखाईमा टहल्दै थिए ।
दिउ“सोको दुई बज्दै थियो । सामुन्नेको अलिक ठूलो भवनको मुल ढोकामा एक जनाले ताल्चा लगाए । हामीले सोच्यौ– नगरपालिकामा धर्ना विरोध रहेछ, त्यसैले कार्यालयमा ताल्चा लगाएका हुन सक्छन् । तर, त्यसो रहेन छ । विकास निर्माण तथा अन्य कार्यक्रमको भुक्तानी लिनेको भीड बढेपछि नगर प्रमुख, उपप्रमुख, कार्यपालिकाको कार्यकक्ष रहेको भवनभित्र मान्छेको घुइचो नलागोसु भन्ने ध्येयले कर्मचारीले नै मुल ढोकामा ताल्चा लगाएका रहेछन् ।
असारको २४ गते । दार्चुलाको सदरमुकाम खलंगामा स्थानीय शासनसम्बन्धी पत्रकारहरूका लागि अभिमुखीकरण कार्यक्रम सकेर बैतडी फर्किने क्रममा हामीले शैल्यशिखर नगर प्रमुख अमरबहादुर धामीसंग भेटवार्ताका लागि समय लिएका थियौं । आर्थिक वर्ष समाप्त हुने एक साता मात्रै बा“की थियो । नगरपालिकाबाट उपभोक्ता समितिहरूमार्फत सञ्चालित सानो, ठूलो रकमका विकास निर्माण आयोजना तथा अन्य कार्यक्रमको बिल फछ्र्यौट÷भुक्तानीका लागि भीड बढेपछि नगर प्रमुखको निर्देशनमा मुल ढोकामा ताल्चा लगाएर भित्र कार्यपालिकाको बैठक भइरहेको थियो ।
हामीले फोनमार्फत नगर प्रमुखलाई आफूहरू आएको जानकारी दियौं । एकै छिनमा एक जना आएर हामीलाई पछाडीको ढोकाबाट नगर प्रमुखको कार्यकक्षमा लगे ।

नगर प्रमुख आफ्नो कार्यकक्षमा थिएनन् । हामीले (म र नेपाल पत्रकार महासंघका पूर्व अध्यक्ष धर्मेद्र झा) कही बेर कु¥यौं । गर्मी थियो । विजुली थिएन । शैल्यशिखर नगरपालिकामै ३० मेगावाट क्षमताको चमेलिया जलविद्युत आयोजना सञ्चालनमा छ, तर नगरपालिकामा सधैंजसो विद्युत आपूर्तिको समस्या रहेछ ।
एक छिनपछि नगर प्रमुख आइपुगे । संक्षिप्त परिचयपछि हामीले कुराकानी शुरु ग¥यौं । मैले सोधे– नगर प्रमुखज्यू दुई वर्षको आफ्नो कार्यकाललाई कसरी स्मरण गर्नुहुन्छ ?
उनले भूमिका बाँधे– सबैलाई थाह छ, १० वर्षे माओवादी जनयुद्ध र त्यसबाट हरेक क्षेत्रमा परेको प्रभाव । २० वर्षसम्म स्थानीय तहको निर्वाचन भएको थिए । संविधान बन्यो । स्थानीय तहको निर्वाचन घोषणा भयो । जनताका असिम इच्छा, आकांक्षा थिए । जनताका ती इच्छा र आकांक्षाबीच हामी निर्वाचनमा गयौं । जनताले हामीलाई निर्वाचित गरे । मुलुकमा संघियता त आयो । सबैले भने– गाउ“मा सिंहदरबारको अधिकार आयो । तर, फेरि पनि “घुमिफिरी रुम्जाटार” भनेझैं छ । संविधानमा स्थानीय सरकारलाई अधिकारसम्पन्न बनाइयो, तर संघीय सरकारले अनेक बहानामा स्थानीय सरकारका अधिकार हनन् गर्ने काम गरिरहेको छ । स्थानीय तहमा कर्मचारीको ठूलो अभाव छ । हामीमा पनि व्यवस्थापकीय क्षमताको कमी होला । यी सबै कारणले जनताको चाहना र आवश्यकता अनुसार अझैं काम हुनसकेको अवस्थामा छैन । तर पनि हामी क्रमबद्ध रुमा काम अघि बढाइरहेका छौं । अवस्था कस्तो छ भने नेरो नगरपालिकामा एक जना लेखापाल समेत छैन । लेखापालको अभावमा एक वर्षदेखि काम चलाई रहेका छौं । बीचमा प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत सरुवा भएपछि दुई महिना जति बैंक खाता नै बन्द हुने अवस्था बन्यो । सामाजिक सुरक्षा भत्ता समेत वितरण गर्न कठिनाई भयोे । सेवाग्राहीको गुनासो रह्यो– “नगरपालिकाले अन्याय ग¥यो । हामीले पाउनुपर्ने सुविधा पाएनौं । नगरपालिकाका मेयर उपमेयरले हाम्रो भत्ता खाए ।” यस्तै आसयका मिडियामा समाचार पनि आए । अहिले पनि कर्मचारीको उस्तै अभाव छ । हामीले चाहेर पनि जनतालाई छिटोछरितो ढंगले सेवा दिन सकिरहेका छैनौं । मैले आफैले कर्मचारी पठाउनका लागि धेरै पटक केन्द्र सरकारसंग अनुरोध गरे । छिटो लेखापालको व्यवस्था गर्न अनुरोध गरे । तर, कुनै सुनुवाई भएन । यो दुई वर्षको अवधिमा छ जना प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत परिवर्तन भइसके । अब भन्नुस हामीले कुन अवस्थामा काम गरिराखेका छौं ?

–मैले जिज्ञासा राखे– मेयर साब । प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत वा अरु कर्मचारी तपाईंहरूका कारण टिक्न नसकेका हुन् वा अरु कुनै कारण हो ?
“मैले पनि बुझ्न सकेको छैन ” नगर प्रमुख धामीको सहज ढंगले भने– हामीले प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतलाई काम गर्ने वातावरण बन्न दिएनौ भने पो हामी जिम्मेवार होउला । तर, प्रशासकीय अधिकृत सरुवा भएर आएको एक दुई महिना पुगेको हुदैन, सरुवा भइहाल्छन् । उदेगलाग्यो कुरा भनौं– एकदुई जना त सरुवा भएर आउदै गर्दा बीच बाटोबाटै अर्को ठाउ“मा सरुवा भएका छन् ।
नगरप्रमुख धामीको अनुहारमा विषाद र केही आक्रोस देखा प¥यो । भने– मैले २०÷२२ दिन राम्ररी कोही पनि प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतसंग बसेर कार्ययोजना नै बनाउन पाएको छैन । अहिले एक डेढ महिनादेखि एक जना विद्यालय निरीक्षक प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतका रुपमा काम गरिराख्नु भएको छ । कुनै पनि वडामा सचिव छैनन् । प्राविधिक सहायकहरूबाट वडा सचिवको काम लिइरहेका छौं । पछिल्लो पटक म काठमाडौं जा“दा मन्त्रालयको सचिवलाई लेखापाल पठाउन आग्रह गरे । उहा“ले उल्टै भन्नुभयो– हेर्नोस् मेयर साब, हामीसंग सोह्र जना लेखापाल कर्मचारी कम छन् । त्यसैले तपाईंको नजिकका गाउ“पालिका वा नगरपालिकामा कोही लेखापाल छन् भने भन्नुस् म पत्र लेखिदिन्छु ।
मेयर धामीले हामीसंग प्रतिप्रश्न गरे– यस्तो उदेगलाग्दो अवस्था छ । अब तपाईं आफैं भन्नुस्, यस्तो स्थितिमा जनताका इच्छा र आकांक्षा अनुरुप हामीले काम गर्न सक्छौं कि सक्दैनौं ?
–कुराकानी गहिरिदै गयो । मैले प्रश्न गरे– मेयर साब, सबैतिर तपाईले अहिले सुनाउनु भए झैं गुनासा सुनिने गरेका छन् । यो दुई वर्षमा नगर प्रमुखका रुपमा तपार्इंका प्राथमितका चाही के के रहे ?
मेयर धामीले लामै फेरिहस्त सुनाए । भने– हाम्रो मुख्य प्राथमिकता भनेको शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि र सडक विस्तार नै हुन् । पञ्चायतकालदेखि नै शिक्षा क्षेत्रमा समस्या रहदै आयो । हामी निर्वाचित भएर आएपछि सबैभन्दा पहिले शिक्षामा कसरी सुधार ल्याउने भनेर छलफल ग¥यौं । हामीले नगर शिक्षा सुधार कार्यक्रम ल्याएका छौं । सामु्दायिक विद्यालयमा निजी स्रोतमा काम गरिरहेका शिक्षक तथा निजी विद्यालयका शिक्षकहरूलाई समेत नगरपालिकाले केही सेवासुविधा थप गरेर काममा लगाएका छौं । लामो समयदेखि काम गरिरहेका शिक्षकहरूलाई हामीले १० हजारदेखि २५ हजार रुपैया“ पारिश्रमिक भर्ना गरेका छौं । उच्च माविमा पनि केही दरबन्दीहरू थपेको छौं ।
त्यस्तै, दुई चार घण्टा हिडेर जानुपर्ने विकट क्षेत्रमा २४÷२५ वटा बालविकास केन्द्र स्थापना गरेका छौं ।
त्यस्तै स्वास्थ्य सेवा प्रभावकारी बनाउन केही प्रयास गरेका छौं । सिटामोल समेत नपाईने यसै नगरपालिका विकट सात वटा स्थानमा स्वास्थ्य इकाई केन्द्रहरू गठन गरे एक जना अहेव, एक अनमी र एक कार्यालय सहयोगीको व्यव्स्था गरेका छौं ।
त्यस्तै, नगरपालिकाको आन्तरिक स्रोतबाट प्रत्येक वडामा कृषि जेटिए कर्मचारी भर्ना गरेका छौं ,
हाम्रो अर्को मुख्य प्राथमिकता भनेको सबै वडामा सडक विस्तार गर्ने नै हो । मुख्य सडकबाट टाढा रहेका वडा तथा बस्तीहरू जोड्ने १२÷१५ वटा सडक सञ्चालन भएका छन् । भर्खरै मात्र नगरपालिकाले नौ करोड रुपैया लागतमा बन्ने सडकका लागि टेण्डर आह्वान गरेको छ । वडा नम्बर ७, ८ र ४ मा सडक पुगेको थिएन । चार नम्बर वडामा सडक निर्माणको काम भइरहेको छ भने ७ र ८ नम्बरमा ट्याक्टर र मोटरसाइकल पुग्ने गरि ट्रयाक खुलेको छ ।
त्यस्तै, नगरपालिकाले अपाङ्गता भएका व्यक्ति, असहाय, विधुवाको उत्थानमा केन्दीत रहेर विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गरेको छ ।
–मैले अलिकति प्रसंग बदले । सोधे– स्थानीय तहको प्रदेश र संघीय सरकारसंग समन्वयको अवस्था चाही कस्तो छ नि ?
“हामीलाई केन्द्र र प्रदेश सरकारबाट हाम्रो नगरपालिकामा के कस्ता कार्यक्रम भइरहेका छन् भन्ने जानकारी नै हुदैन । त्यस्तै, हामी (स्थानीय तह) ले के गरिरहेको छौ भनेर संघ र प्रदेश सउरकारले पनि कुनै समन्वय गरेको अनुभव छैन ।
प्रदेश सरकार, मन्त्रालय तथा प्रदेश सभा सदस्यहरूले हाम्रो नगरपालिकामा बढो अपारदर्शी ढंगले काम गरिरहेका छन् । प्रदेशका सांसदज्यूहरूले स्थानीय तहसंग कुनै समन्वय नै नगरी सोझैं सिफारिस गरेर उपभोक्ता समिति गठन गर्ने, जिल्लामा भएका खानेपानी, शिक्षा, स्वास्थ्य, सिंचाईं लगायतका कार्यालयमा आफ्नो लेटरप्याडमा “फलानोलाई अध्यक्ष बनाउने” भने् लेखेर पठाउने गरेका छन् । उहा“हरु स्वयंले उपभोक्ता समिति गठन गर्ने र अपारदर्शी ढंगले काम गरिरहेको सुनिन्छ । हामी नगर सभाबाट पारित गरेका विकास निर्माण योजनाहरूलाई प्राथमिकता दिनुुपर्छ भन्दै आएका छौं, तर उहाहरु आफनै ढंगले पटके योजना बनाउनु हुन्छ । मैले धेरै चोटी प्रदेशका सांसदज्यूहरूलाई कम्तिमा उपभोक्ता समिति गठन गर्दा र योजना सञ्चालन गर्दा स्थानीय जनताले जानकारी पाउनुपर्छ भनेर अनुरोध गरे । उहा“हरूको मनपरीतन्त्रले हामीमाथि अन्याय भयो भनेर धेरै पटक धनगढी, काठमाडौका कार्यक्रममा बोले, तर कुनै मतलव नै गर्दैनन् । मैले प्रदेशका सांसदले विकास योजनाको सिफारिस गर्न सक्ने गरी प्रदेश सभाले कार्यविधी पास गरेको सुनेको छु । एउटा हा“स्यास्पद कुरा भनौं– वडा सदस्यले गर्नुपर्ने काम प्रदेश तथा संघीय माननीयज्यूहरू गरिराख्नु भएको छ । स्थानीय सरकारले गर्नुपर्ने योजनाहरूमा संघीय सांसदहरूले मज्जासित पैसा हालेर उपभोक्ता समिति गठन गरेर काम गरिराख्नु भएको छ । संविधानतः तीन तहको सरकार भनिन्छ, तर, म त पा“च÷सात वटा सरकार रहेको अनुभव गर्दैछु । संघियताको उपहास भइरहेको मैले महसुस गरेको छु ।

–स्थानीय तह प्रायःले सडक विस्तारमा जोड दिइरहेको जहातही भेटिन्छ । अझ, “डोजर” सडकको खुब चर्चा छ । मेयर धामीसंग मैले यही विषयमा प्रश्न गरे– मेयर साब, शैल्यशिखरमा पनि डोजर चालकले आफ्नै पाराले सडक खनिरहेका छन कि ?
“त्यस्तै त होइन” मेयर धामीले सुनाए– सडक खन्ने काममा यहाँ पनि डोजर प्रयोग भइरहेको छ । तर, डोजर चालक आफै प्राविधिक भने बनेका छैनन् । हामीले डिपिआर बनाएर नै काम गरिरहेका छौं । अघिल्लो र गत साल ८०÷९० किलोमिटर सडकको डिपिआर तयार भइसकेको छ । खानेपानी, भवन लगायतका काममा पनि डिपिआर बनाएर काम गर्दै छौं । वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकनतर्फ पनि ध्यान दिएका छौं ।
– शैल्यशिखरको गोकुलेश्वरमा दशकौंदेखि सुकुम्बासी अवस्थामा ठूलो संख्यामा दलित समुदाय रहेका छन् । मैले ती दलित परिवारका लागि नगरपालिकाले के गरेको छ ? भनेर सोधे ।
“हो, शैल्यशिखर नगरपालिकाको वडा नम्बर ९ गोकुलेश्वर बजारमा सु्कुम्बासी दलित समुदायको बसोबास छ । केन्द्र वा प्रदेश सरकारले हामीलाई अधिकार दिएको भए नगरपालिकाको कुनै सार्वजनिक स्थानमा उनीहरूका लागि स्थायी बसोबासको व्यवस्था गर्नक्थ्यो । तर प्रदेश वा संघीय सरकारले कुनै अधिकार दिएको छैन । या त प्रदेश वा संघीय सरकारले सुकुम्बासी दलित सम्ुदायका लागि बसोबासको कार्यक्रम ल्याउनु प¥यो, नभए हामीलाई अधिकार दिनुप¥यो । हामीसंग सुकम्बासी दलित समुदायकाको बसोबासका लागि कुनै नीतिगत आधार नै छैन ।
–शैल्यशिखर नगरपालिकाको आन्तरिक स्रोतको अवस्था चाही कस्तो छ नि ? मैले उहा“लाई सोधे ?
“हेर्नोस्, यो नया“ नगरपालिका हो र आयस्रोतको धेरै आधार पनि छैन । यही स्थानीय बजार छ । हामीसंग बलियो स्रोत विद्युतको रोयल्टी हुन सक्थ्यो, तर विद्युत आयोजनाबाट नगरपालिकाले कुनै रोयल्टी पाएको छैन । यो नगरपालिकामा गोकुृले विमानस्थल छ । यो बन्द भएको धेरै वर्ष भइसक्यो । हामीले संघीय सरकारसंग यो विमानस्थल सञ्चालनका लागि धेरै पटक अनुरोध ग¥यौ । दार्चुला धार्मिक पर्यटनको केन्द्र हो । हवाई यातायात सेवा सञ्चालन भए पर्यटन विकासमा टेवा पुग्थ्यो, स्थानीय स्तरमा आर्थिक गतिविधि बृद्धि हुन्थ्यो भनेर अनुरोध ग¥यौं । तर, संघीय सरकारले हाम्रो अनुरोधमा कत्ति पनि ध्यान दिएको छैन ।
–“तपाईंको कार्यकालको दुई वर्ष वितिसक्यो । अब तीन वर्ष बा“की छ । तपाईंले आफ्नो कार्यकाल पुरा गरिरहदा कस्तो नगरपालिका छोडेर जाने कल्पना गर्नुभएको छ ?” कुराकानीलाई बिट मार्ने क्रममा मैले उहा“को परिकल्पना जान्न चाहे ।
“समृद्ध, हराभरा, सुन्दर शैल्यशिखर नगरपालिका मेरो कल्पना हो” मेयर धामीले आफ्नो कार्यशैली र कल्पना प्रस्तुत गरे– म विभिन्न विषयका विज्ञहरूको सुझाव सल्लाहका आधारमा नगरको पञ्चवर्षीय, १० वर्षीय, १५ वर्षीय र दीर्घकालीन योजना बनाएर एक नगरलाई एक गतिशिल नगर बनाएर विदाई लिन चाहन्छु ।
– “एउटा कुरा भन्नुस् मेयर साब, तपाईको कार्यकालपछि शैल्यशिखरका जनताले तपाईंलाई किन स्मरण गर्ने ?” कुराकानी सकिदै गर्दा संगै रहेका पत्रकार महासंघका पूर्व अध्यक्ष झाले मेयर धामीसंग सोधे ।
“म यहा“का जनतामा यो अमर धामीलाई त फेरि पनि ल्याउनु पर्छ भन्ने महसुस गर्नेगरी काम गरेर जानेछु” केही दार्शनिक भावमा उनले भने ।
हामीले उनीसंग विदाई लियौं । “तपाईंहरूसंग जाने के साधन छ ? मैले केही सहयोग गर्नु पर्छ कि ?” हामीसंग हात मिलाउ“दै मेयर धामीले सोधे । “हामीसंग आफ्नो यातायातको साधान छ, धन्यवाद ।” हामी आफ्नो गन्तव्य बैतडीतर्फ लाग्यौं ।

प्रस्तुति– मनमोहन स्वार