जनयुद्धले उजाडिएको जीवन

लम्की । “बिहान ६ बजे उठ्छु । नित्यकर्म गरे श्रीमतीलाई घरको काममा सघाउँछु । खाना खाएर आठ बजे काममा निस्किन्छु । दिनभरी मजदूरी गरेर साँझ घर फर्किन्छु । यसरी नै मेरो दैनिकी बित्ने गरेको छ” पूर्व माओवादीका लडाकु २७ वर्षीय दुर्गबहादुर बोगटी भन्छन् । माओवादी युद्धकालमा ‘संघर्ष’ का नामले चिनिने दुर्गबहादुर अहिले लम्कीचुहा नगरपालिका वडा नम्बर ४, कौवापुरमा बस्छन् । उनको जन्म कालिकोट जिल्लाको रुप्सामा भएको हो । “नयाँ नेपाल निर्माण र गरिब जनताको मुक्तिका लागि” भन्दै २०६० सालमा उनी माओवादी जनयुद्धमा होमिएका थिए । त्यतिबेला उनको उमेर जम्मा १२ वर्षको थियो ।
दुर्गबहादुरले आठ कक्षा मात्र उत्तीर्ण गरेका छन् । उनले जीवनमा शिक्षक बन्ने सपना देखेका थिए । उनी शिक्षक त बन्न सकेनन् “जनताका सबै समस्याको समाधान जनयुद्धबाट मात्र सम्भव छ” भन्ने प्रशिक्षण पाएर माओवादी युद्धमा होमिए ।
२०६१ सालमा अछाम भिडन्तका क्रममा एम्बुसमा परेर उनले दायाँ हात गुमाए । “जनयुद्धमा होमिए । देशमा राजनीतिक परिर्वतन भयो” उनी भन्छन्– “तर, आम जनताको अवस्था फेरिएन ।” उनकै शब्दमा– “व्यवस्था फेरियो, तर आम जनताको गाँस, बास र कपासको समस्या र अभाव उस्तै छ । यत्रो जनयुद्ध लडेर पनि केही काम लागेन ।”
दुर्गबहादुरले सेना समायोजनका क्रममा स्वेच्छिक अवकास रोजेका थिए । सो वापत उनले पाएको पाँच लाख रुपैयाँमध्ये ठूलो रकम हातको उपचारमा सकियो । बचेखुचेको रकमले बासको व्यवस्था गरे । उनले सुनाए– “बुवाआमा पहाडमा बस्नुहुन्छ । म पहाडमा मजदूरी गर्न नसक्ने भएपछि कैलाली आएर बसेँ ।” उनका श्रीमती र एक छोरा छन् । उनकी कान्छी आमाले जनयुद्धमो ज्यान गुमाएकी थिइन् ।
दिनभरी मजदूरी गर्नुपर्ने, तर उनले एउटै हातले काम गर्नुपरेको छ । अहिले उनीसँग प्रश्नैप्रश्न मात्र छन् । भन्छन्– “मेरा दुवै हात भएको भए काम गर्न सजिलो हुने थियो । एउटा हातले काम गर्न सारै गाह्रो हुँदो रहेछ । जनयुद्धमा सबथोक गुमाइयो । नेतालाई सत्तामा पुर्‍याइयो । हाम्रा दिन भने उस्तै छन् । हामीले के पायौँ ? के म पाँच लाख रुपैयाँमा मेरी कान्छी आमा र मेरो हात पाउन सक्छु ?”
सेना समायोजनपछि उनी र उनीजस्ता हजारौं पूर्व माओवादी लडाकु तथा कार्यकर्ता पार्टी नेतृत्वको उपेक्षामा परेका छन् । उनले भने– “शान्ति प्रक्रियापछि आजसम्म मैले पार्टीको कुनै पनि कार्यक्रममा सहभागी हुने अवसर पाएको छैन । स्थानीय सरकारको लक्षित समूह (अपांग) को बजेट कहाँ, कसरी खर्च हुन्छ । हामीलाई थाहासम्म हुँदैन ।”
कालिकोट रासकोट घरभई र हाल लम्कीचुहा नगरपालिका वडा नम्बर ४, कौवापुर नै बस्ने ३४ वर्षीय हरिश फर्साल (अरबिन्दु) को दैनिकी पनि दुर्गबहादुरको जस्तै बित्ने गरेको छ । उनी पनि दैनिक मजदूरी गर्छन् । हरिश २०५९ सालमा “आमुल परिवर्तनका लागि” माओवादी सेनामा आवद्ध भएका थिए । २०६२ साल असार १४ गते बर्दियाको रम्बापुरमा भएको भिडन्तमा उनको बायाँ हातको पाखुरामा गोली लाग्यो । उनले सम्झिए– “गोली लागेपछि पाखुराको दुईटा नसा काटिएको छ । हातको औला सिधा गर्न र खुम्चाउन मिल्दैन । हात दुख्छ । काम गर्न निकै गाह्रो हुन्छ ।”
हरिशले जनयुद्धका क्रममै माओवादी कार्यकर्ता चनासँग २०६३ असार १० गते डोटीको बिपीनगरमा विहे गरेका थिए । चना २०६० मा माओवादी बनेकी हुन् । अहिले उनीहरू दुवै सँगसँगै मजदूरी गर्दछन् । कौवापुरमा बसोबास गरिरहेका पूर्व माओवादी लडाकुहरू सामुहिक रूपमा दैनिक मजदूरी गरेर जीवनयापन गरिरहेका छन् । हरिशले दैनिक पाँच सय रुपैयाँ ज्याला पाउने गरेको बताए ।
हरिशका दुई छोरा र एक छोरी छन् । उनले स्वेच्छिक अवकासका क्रममा पाएको रकमले डेढ कठ्ठा ऐलानी जग्गा किनेर घर बनाएको बताए । पाखुरामा रहेको गोलीको दाग देखाउँदै उनले भने– “जीवनमा यस्तो अवस्था आउला भने सोचेको थिएन । अहिले निकै अपमानित महसुस गरिरहेको छु ।”
कौवापुरकै सुनिता शाही (मैना) र हर्क बुढा (संकेत) श्रीमानश्रीमती हुन । उनीहरू दुबै पनि पूर्व माओवादी लडाकु हुन् । “देश र जनताको निम्ति मैले हतियार उठाए, अहिले शरीरमा गोलीको छर्रा बोकेर बाँचेकी छु” सुनिताले घँुडामा रहेको छर्राको दाग देखाउँदै भनिन्– “खोई त जनताको जीवन स्तरमा सुधार भएको ।”
उनले नर्स बन्ने सपना सांचेकी थिइन् । अहिले ३२ वर्षकी सुनिताले कक्षा ७ मा पढ्दापढ्दै २०६० सालमा माओवादी सेनामा भर्ना भएको बताइन् । “आर्थिक अभावले शरीरमा रहेको गोलीको छर्रा निकाल्न सकेकी छैन” उनले भनिन्– “शान्ति प्रक्रिया जारी रहेको बेला छर्रा लागेको ठाउँमा घाउ बल्झियो । श्रीमानले नङकटले दुईवटा छर्रा निकाल्नुभयो । तर, अहिले पनि एउटा छर्रा शरीरमा बोकेर बाँचेकी छु ।”
हर्कले २०५९ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण गरेपछि १८ वर्षको उमेरमा माओवादी सेनामा लागेको बताए । स्वेच्छिक अवकासका क्रममा पाएको रकमबाट उनले घरजग्गा जोडेका छन् । “राज्यले हामीप्रतिको दायित्व पुरा गरेन” उनी भन्छन्– “माओवादीको तत्कालीन नेतृत्वले हामीलाई जनयुद्धमा उधारो सपना देखायो । हामीलाई अलपत्र बनायो ।”
देश र जनताको मुक्तिका लागि भनेर युवावस्थामा माओवादी युद्धमा होमिएका पूर्व लडाकुहरूका अनगिन्ती दु:खपीडाका कथाव्यथा छन् । ज्याला मजदूरी गरिरहेकी लम्कीचुहा नगरपालिका–२, मोतीपुरकी ३५ वर्षीया वविता रावलले दु:ख पोखिन्– “घरमा साना छोराछोरी छन् । यहाँको मजदूरीले मात्र खान लाउन नपुग्ने भएपछि श्रीमान् मजदूरीका लागि भारत जानु भएको छ ।