सन्दर्भ : विश्व स्तनपान सप्ताह- आमाको दूध र स्तनपानको महत्त्व

विश्व स्तनपान दिवश हरेक वर्ष अगस्ट १ देखि अगस्ट ७ तारेखसम्म विश्वभरी मनाइन्छ । स्तनपान सप्ताह सर्वप्रथम सन् १९९२ मा डव्लुएबिए (World Alliance for Breast feeding Action) ले सुरुवात गरेको हो । पछि विश्वका एक सय २० भन्दा बढि देशमा युनिसेफ (United Nations International Children Emergency Fund), डब्लुएचओ (World Health Organization) ले मनाउन थाले । नेपालमा पनि २०७४ श्रावन १७ देखि २२ गतेसम्म २५ औं विश्व स्तनपान सप्ताह (Sustaining Breast Feeding Together) अर्थात् “सबै मिली स्तनपानलाई दिगो बनाऔं भन्ने नाराको साथ मनाइदैं छ ।
स्तनपान भनेको एउटा प्रक्रिया हो, जसमा आमाको दूध बच्चालाई चुसाइन्छ । आमाको दूध बच्चाको पहिलो खोप हो । आमाको दूधबाट बच्चालाई चाहिने सम्पूर्ण पौष्टिक तत्त्व प्राप्त गर्दछ, जसबाट उसको बृद्धि र विकास हुन्छ । बच्चा जन्मेपछि आमाको पहिलो पटक आउने पहेलो बाक्लो दूध नै विगौती दूध हो । बच्चा जन्मेको जति सक्यो चाडो आमाको दूध चुसाउनु पदर्छ । आमाको दूधमा बच्चालाई चाहिने सम्पूर्ण पौष्टिक तत्त्व उचित रूपमा मिलेको हुन्छ । बच्चा जन्मेको ६ महिनासम्म आमाको दूधले नै उसको शरीरमा खानाको आपूर्ति गर्ने हुँदा ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्र खुवाउनु पर्दछ । बच्चा ६ महिना पूरा भएदेखि कम्तिमा दुई वर्षसम्म आमाको दूधको साथै अन्य खाने कुराहरू पनि उचित मात्रामा खुवाउनु पर्दछ ।

नेपालमा स्तनपानको अवस्था
नेपाल जनसांख्यिक सर्वेक्षणले गरेको २०१६ को सर्भेअनुसार एक घण्टाभित्र स्तनपान गराउने महिला ५५ प्रतिशत रहेका छन् भने ६ महिनासम्म स्तनपान गराउने आमाको संख्या ६६ प्रतिशत रहेका छन् ।

स्तनपानको मूल मन्त्र
१. E=Early Initiation (बच्चा जन्मेको जति सक्यो छिटो वा जन्मेको एक घण्टाभित्र स्तनपान गराउन शुरु गर्ने )
२. E=Exclusive Breast Feeding (पूर्णस्तनपान–६ महिना पूरा नभएसम्म शिशुलाई आमाको दूध मात्रै चुसाऔं । बच्चालाई अन्य खानेकुरा वा पानी पनि दिनुहुँदैन)
३. E=Extended  (बच्चा ६ महिना पूरा भएपछि थप पौष्टिक आहार दिनुपर्छ र कम्तिमा दुई वर्ष वा सोभन्दा बढि समयसम्म बच्चालाई स्तनपान गराउन पर्दछ ।)
बच्चालाई स्तनपान गराउने उपयुक्त आसनका चार संकेतहरू
१. बच्चाको टाउको आमाको नाडीको माथिल्लो भागमा हुनु पर्दछ ।
२. बच्चाको ढाड/चाक आमाको हत्केलामा हुनु पदर्छ ।
३. बच्चाको पेट आमाको पेटसंग जोडिएको हुनु पर्दछ ।
४. बच्चाको एक हात आमाको कम्मर पछाडि हुनुपर्दछ ।
स्तनपान गराउदन ध्यान दिनुपर्ने सही सम्पर्कका चार संकेतहरू
१. बच्चाको मुख पूरा खोलेको हुनुपर्दछ ।
२. बच्चाको तल्लो ओठ बाहिर फर्केको हुनुपर्छ ।
३. बच्चाको चिउडोले आमाको स्तन छोएको हुनुपर्छ ।
४. स्तनको धेरै जसो कालो भाग बच्चाको मुखभित्र पसेको हुनुपर्दछ ।

बच्चाले प्रभावकारी रूपले दूध चुसिरहेको चिन्हहरू
१. विस्तारै भित्रसम्म/गहिराईसम्म चुस्दै विश्राम लिदै गर्छ ।
२. शिशुले दूध निलेको देख्न वा सुन्न सकिन्छ ।
३. गाला पुक्क फुलेको र गोलो भएको देखिन्छ ।
४. बच्चालाई एउटा दूध निखारेर मात्र अर्को दूध चुसाउनु पर्दछ । (स्तनबाट पहिला आउने दूधमा पानीको मात्रा बढी हुन्छ, जसले शिशुको प्यास मेटाउँछ भने पछि आउने दूधमा बढी चिल्लो पदार्थ साथै बच्चालाई चाहिने पौष्टिक तत्त्व हुन्छ)

विगौती दूधको महत्त्व

• विगौती दूधमा विभिन्न रोगहरूसंग लड्ने प्रतिरोधात्मक तत्त्वहरू हुने भएकोले यसले शिशुलाई रोगहरूबाट बचाउँछ ।
  ड्ड विगौती दूधले शिशुको शरीरबाट विलिरुबिन नामक तत्त्वलाई निष्काशन गर्न मद्दत गर्छ जसले गर्दा कमलपित्त (जन्डिस) हुन दिँदैन् ।
• विगौती दूधले शिशुलाई खाना नपच्ने वा एलर्जी हुने समस्या हुन दिँदैन् ।
  शिशुको लागि स्तनपानको (आमाको दूधको) महत्त्व
• आमाको दूध शिशुको लागि अमृत समान हो । यसले शिशुको जीवन रक्षा गर्छ ।
• शिशुको लागि यो पूर्ण खाना हो । यसमा शिशुलाई छ महिना पूरा नभएसम्म आवश्यक पर्ने सम्पूर्ण पोषक तत्त्वहरू प्रर्याप्त मात्रामा हुन्छ ।
• यो सधै सफा र सुरक्षित हुन्छ ।
• यो सधैं तयारी अवस्थामा र उपयुक्त तापक्रममा उपलब्ध हुन्छ ।
• यसले शिशुको उपयुक्त वृद्धि तथा विकास हुन मद्दत गर्छ ।
• यो शिशुले सजिलै पचाउन सक्छ । यसमा रहेका पोषक तत्त्वहरू शरीरले राम्ररी सोस्न सक्छ ।
• यसले गिजा र दाँतको विकास गर्न सहयोग गर्छ तथा दूध चुसाइले अनुहारको मांशपेशिकाको विकास गर्न सहयोग गर्छ ।
• आमासँग पटक–पटक टाँसेर राख्ने गरेमा स्नेहपूर्ण सम्बन्ध हुन्छ, जसले शिशुको मानसिक, शारीरिक तथा सामाजिक विकास गर्न पनि सहयोग गर्छ ।

आमाका लागि स्तनपानको महत्त्व

• शिशु जन्मने बित्तिकै आमाको दूध चुसायो भने सालनाल छिटै बाहिर निस्कन्छ ।
• आमाको कामको भारलाई घटाउँदछ । पानी उमाल्न, इन्धन जुटाउने, दूध बनाउने आदि काम गर्नु पर्दैन । आमाको दूध जुनसुकै बेला र जहाँ पनि खुवाउन सकिन्छ । यो सधैं सफा, पोषिलो र ठीक तापक्रमको हुन्छ । यो कम खर्चिलो हुन्छ ।
• आमा र शिशु बीचको माया ममता बढ्छ । बच्चाले आफूलाई सुरक्षित महसुश गर्छ ।
• महिलालाई हुने स्तन र पाठेघर सम्बन्धी क्यान्सरको खतरालाई घटाउँदछ ।
• महिनावारी नफर्किएको अवस्था तथा शिशु जन्मेको पहिलो छ महिनासम्म प्रभावकारी पूर्ण स्तनपान गराएमा ९८ प्रतिशत गर्भनिरोधकको रूपमा काम गर्छ ।

परिवारका लागि स्तनपानको महत्त्व

• अन्य दूध खुवाउँदा शिशु बिरामी भएर लाग्ने औषधि खर्च हँुदैन । आमा र शिशु दुबै स्वस्थ रहन्छन् ।
• समयको बचत हुन्छ, किनभने आमाको दूध साधै तयारी र भनेको समयमा पाइन्छ ।

समुदाय वा राष्ट्रका लागि स्तनपानको महत्त्व

• स्वस्थ शिशु पछि स्वस्थ नागरिक बन्छ र देशको विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ ।
• बाल रोगहरूमा आउने कमीले यसको उपचारमा हुने राष्ट्रिय खर्च घटाउँछ । बाल मृत्युदर घटाउँछ ।

स्तनपान नगराँउदा शिशुलाई पर्न सक्ने जोखिमहरू

• शिशुको मृत्यु हुने जोखिम उच्च हुन्छ (पहिलो ६ महिनासम्म स्तनपान गरेको शिशुमा भन्दा स्तनपान नगरेको शिशु मर्ने सम्भावना १४ गुणा बढी हुन्छ)
• एक घण्टाभित्र शिशुलाई स्तनपान नगराउँदा शिशुको मृत्यु हुने सम्भावना तीन गुणा बढी हुन्छ ।
• अन्य दूधमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता हुँदैन । साथै पचाउन पनि गाह्रो हुन्छ ।
• आमाको दूध नखुवाउनाले शिशुमा पोषण न्यून हुने जोखिम बढि हुन्छ ।
• वौद्धिक क्षमताको परीक्षणमा कमी, स्कूलमा सिक्न सक्ने क्षमतामा कमी, सिकाएको कुरा बुझने क्षमतामा कमी र दिमागको विकासमा कमी आउँछ ।
• पछि गएर मुटु रोग, मधुमेह, क्यान्सर, दम, जस्ता रोगहरूको जोखिम उच्च हुनुको साथै दाँत सम्बन्धी समस्याहरू देखा पर्दछ ।

स्तनपान सम्बन्धी सिफारिस गरिएका व्यवहारहरू

• शिशु जन्मने वित्तिकै आमाको नाङ्गो छातीमा टँसाएर राख्ने ।
• जन्मेको एक घण्टाभित्र स्तनपान गराउन सुरु गर्ने ।
• शिशुलाई ६ महिनासम्म स्तनपान मात्र/पूर्ण स्तनपान गराउने (अरु कुनै खानेकुरा वा झोल पर्दाथ नदिने)
• नवजात शिशुलाई दिन र रातमा गरी कम्तिमा पनि १० देखि १२ पटकसम्म स्तनपान गराउन ।
• माग अनुसार वा ठीक समयमा स्तनपान गराउने ।
• शिशुले दूध पुरै चुसिसकेपछि आफै मुन्टा छोडे पछि मात्र अर्को स्तनमा चुसाउने ।
• शिशु २ वर्ष वा सो भन्दा बढि उमेरसम्म लगातार स्तनपान गराइ राख्ने ।
• शिशु वा आमा बिरामी पर्दा पनि स्तनपान गराइ रहनु पर्दछ ।
• आमाले भोक र तिर्खा मेटाउनको लागि खाना र झोल पर्दाथ खानु आवश्यक छ ।
• बोतलको प्रयोग गरी दूध नखुवाउने ।

स्तनपानसंग सम्बन्धित नीति र नियमहरू
आमाको दूधलाई प्रतिस्थापन गर्ने वस्तु (विक्री, वितरण, नियन्त्रण) ऐन २०४९ तथा नियमावली २०५१ ।
यस ऐन तथा नियमावलिले स्तनपान (आमाको दूध) प्रतिस्थापन तथा पाउडर दूध आम रूपमा विक्रीवितरण गर्न नपाईने, महिला आमा वा परिवारका सदस्यहरूलाई प्रभावित पार्ने उद्देश्यले स्वास्थ्यकर्मीलाई उपहार (आर्थिक, भौतिक) नमूना र अन्य कुरा लिन नपाइने, उत्पादकले शिशिबाट खुवाउनु आमाको दूध बराबर छ वा सो भन्दा विशिष्ट छ भनी जनाउने गरी विश्वास पर्ने गरी कुनै पनि प्रकारको विज्ञापन गर्न पाइने छैन भन्ने जस्ता महत्त्वपूर्ण कानूनी व्यवस्था गरेको छ ।

स्तनपान प्रबद्धनमा स्थानीय निकायको भूमिका के हुन सक्छ ?
– स्थानीय निकायका कार्यक्रम, विशेष गरी स्वास्थ्य र पोषण संग सम्बन्धित हरेक कार्यक्रममा स्तनपानलाई प्राथमिकतामा राखी कार्य गर्ने ।
– स्तनपान सम्बन्धी सिफारिस गरिएका व्यवहार लागू गराउन वकालत गर्ने ।
– स्तनपानसँग सम्बन्धित समस्यहरूको लागि नि:शुल्क उपचारको व्यवस्था मिलाउने ।
– आमाको दूध प्रतिस्थापन गर्ने वस्तुको विक्रीवितरणलाई नियमन, नियन्त्रण गर्ने ।
– सरकारी तथा गैरसरकारी संघ/संस्थाहरूमा स्तनपान मैत्री कक्षको निर्माण गराउने ।
– राष्ट्रिय नीतिलाई अवलम्वन गरी कार्यान्वयन गर्ने ।