नागरिक सचेतना केन्द्रले ल्याएको जागरण

धनगढी । कैलालीको गोदावरी नगरपालिका वडा नम्बर ३, दक्षिण टोलीकी अमृता दमाईको मासिक स्राव भएपछि उनी घरमा जान छोडिन् । घरमा सासु थिइनन् । श्रीमान् पनि घरमा थिएनन् । घरमा कोही नभएकाले उनी दुई दिन भौकै भइन् । उनका बालबच्चाहरू छिमेकीको घरमा गएर मागेर खान्थे । भोक र कमजोरीले गर्दा अमृतालाई चक्कर आयो । उनी थचक्क बसिन् । घरमै छिर्न पाइन्नथ्यो । भान्सामा गएर पकाएर खाने कुरै भएन । यो दुई वर्ष पहिलेको घटना हो ।

२०७२ सालमा उनको टोलमा ‘मोहना नागरिक सचेतना केन्द्र’ स्थापना भयो । केन्द्रमा गाउँका ३२ जना महिला भेला भएर साप्ताहिक रुपमा छलफल हुन थाल्यो । केन्द्रमा छाउपडी, छुवाछुत, जन्म दर्ता, मृत्यु दर्ता, विवाह दर्ता, राज्यका नीति तथा कार्यक्रम, बजेट विनियोजन तथा निकासा, योजना तर्जुमा, सामुदायिक वन, महिला हिंसा तथा अधिकारका विषयमा छलफल हुन थाल्यो ।
त्यो छलफलले दक्षिण टोलका महिलाहरुको सोंचमा परिवर्तन ल्यायो । ‘अहिले हामी रजश्वला हुँदा घरमा मात्रै छिर्दैनौ, चुल्होचौको पनि आफै गर्छौ । श्रीमान्, छोराछोरीसंग सधै जस्तै गरी बस्छौं’ अमृता भन्छिन्– महिनाबारी भएको बेला हामीले पकाएको खाना पनि सबैले खान्छन् । फलानी छाउ भएकी छे भन्ने कुरा गाउँमा चल्दैन ।
नागरिक सचेतना केन्द्रका कारण टोलबासीबीचको जातीय छुवाछुत पनि कम हुँदै गएको स्थानीयको अनुभव छ । गोदावरी नगरपालिका वडा नम्बर ३, दक्षिण टोलमा तीन सय भन्दा बढि घरधुरी छन् । त्यहाँ दलित परिवारको बाहुल्यता बढि छ । थोरै संख्यामा ठकुरी, क्षेत्री र ब्राम्हण बस्छन् । केही वर्ष पहिलेसम्म अन्य जातिले दलित समुदायलाई आफ्नो धाराको पानी समेत दिदैनथे । दलितको घर आगनमा पनि जादैनथे । नागरिक सचेतना केन्द्रकी संयोजक तारादेवी शाहले भनिन– आजकाल त हामीसंगै बस्छौं । म दलितको घरमा गएर खाना पनि खान्छु । मेरो घरमा दलित साथी आए भने भान्सामै लगेर खाना खुवाउँछु ।
तर अझैं पनि जातीय छुवाछुत पूर्ण रुपमा निर्मुल नै भएको छैन । ‘उहाँ (तारादेवी) ले त चुलोसम्म पुर्‍याउनुभयो । अरुले आफ्नो धारामा गएर पानी खान दिन्छन्’ मथुरादेवी कैनीले भनिन– तर अझैं पनि गाउँमा केही शिक्षक समेत दलित समुदायप्रति छि:छि: दूरदूर गर्छन् ।
नागरिक सचेतना केन्द्रको छलफलले महिलालाई महिनाबारी भएको बेला पनि चुलोसम्म पुग्ने अवसर मात्रै दिएको छैन, उनीहरुले वडाको योजना तर्जुमा, गाउाको विकास निर्माण र नीति निर्माण गर्ने अवसर पनि दिलाएको छ ।
दक्षिण टोलकी मथुरादेवीलाई दुई वर्ष पहिलेसम्म घरकै कामकाजमा निर्णय गर्ने ठाउँमा सहभागी गराइन्नथ्यो । तर अचेल उनी वडाको योजना तर्जुमा गोष्ठीमा भाग लिन्छिन् । गत वर्ष उनी टोलको बाटोमा ग्राभेल हाल्ने उपभोक्ता समितिमा कोषाध्यक्ष चुनिइन् । टोलको बाटोमा ग्राभेल गर्दा रकमको हिसाब राख्ने र नगरपालिका गई बजेट निकासा गर्ने र पेश्की फस्र्यौट गर्ने लगायतको काम उनको महत्वपूर्ण भूमिका रह्यो ।
आफ्नै श्रीमान्लाई सबै कुुरा भन्न नसक्ने महिलाहरुले नागरिक सचेतना केन्द्रको छलफलका कारण जोसुकै मानिससंग पनि खुलेर कुरा गर्न थालेका छन् । ‘आफ्नै श्रीमान्लाई केही कुरा भन्दा के पो भन्ने हुन् भनेर डर लाग्थ्यो । बाहिरबाट मानिस आएपछि आफ्नो परिचय दिन पनि बाघले खान्छ कि भन्ने जस्तो डर लाग्थ्यो’ गौरीगंगा नगरपालिका वडा नम्बर ९ शंकरपुर राजीकटानकी खेमा सुनार भन्छिन्– अब त गाउँमा जिल्ला वा नगरपालिकाबाट, जोकोही आए पनि ढुक्क भएर आफ्ना कुरा भन्छौ, माग राख्छौं ।
२०६८ सालमा राजीकटानमा नागरिक सचेतना केन्द्र स्थापना भएको थियो । वडा नागरिक मञ्चको शुरुशुरुको साप्ताहिक छलफलमा आफ्नो नाम ठेगाना समेत भन्न नसकेर थचक्क बसेको कैयौं अनुभव खेमासंग छ । ‘साह्रै डर लाग्थ्यो । भन्दा गल्ती हुन्छ कि भन्ने लाग्थ्यो’ खेमाले भनिन्– परिचय दिनुपर्दा मुख छोपेर कति पटक त थचक्कै बसे ।
अब खेमा बोल्नमा प्रखर भइसकेकी छन् । त्यही भएर होला । स्थापनाकालदेखिकी नागरिक सचेतना केन्द्रकी संयोजक ललिता सुनार विरामी भएर हिड्डुल गर्न नसक्ने भएपछि गतवर्षदेखि संयोजकको जिम्मेवारी खेमालाई दिइएको छ ।
पुरुष सहभागी भएको कार्यक्रममा छलफल गर्न गाह्रो ठानेर राजीकटानका महिलाले पुरुषलाई नागरिक सचेतना केन्द्रमा सदस्य बनाएनन् । खेमा संयोजक भएपछि पुरुषलाई समेत राखेर छलफल गर्दा अझै उपलब्धीमुलक हुने अनुमान गर्दै सबै सदस्यले पुरुष्लाई बोलाउन थालेका छन् ।
टोलबासीहरु जम्मा भएर राज्यको सेवा सुविधाबारे नागरिक सचेतना केन्द्रमा छलफल गर्न थालेपछि घटना दर्ता गराउने क्रम पनि बढेको छ । दक्षिण टोलीकी राधा विकले जेठो छोरा छ वर्षको हुदासम्म पनि जन्म दर्ता गराएकी थिइनन् । दलितका बालबच्चाले पनि सामाजिक सुरक्षा भत्ता पाउने भन्ने थाहा भएपछि उनले ६ वर्षको जेठो छोरा, ३ वर्षकी छोरी र एक वर्षका कान्छा छोराको जन्म दर्ता गराइन् । ‘पहिले जन्म दर्ता गराउनुपर्छ भन्ने थाहै थिएन’ राधा भन्छिन्,– थाहा पाएपछि बच्चाबच्चीको जन्म दर्ता गराए । अब भत्ता पाइरहेका छन् ।
मोहना नागरिक सचेतना केन्द्र, दक्षिण टोलकी संयोजक तारादेवी शाहले टोलबासीले बच्चा जन्मेको ३५ दिनभित्रै जन्मदर्ता गराउन थालेको बताइन् । उनले विवाह दर्ता पनि समयमै गराउने गरेको बताइन् । घटना दर्ता समयमा नगराउादा नगरपालिकामा जरिवाना तिनुपर्ने कुरा थाहा पाएपछि टोलबासीहरु घटना दर्तामा छरिटो भएको संयोजक ताराको बुझाई छ ।
नागरिक सचेतना केन्द्रको छलफलमा सहभागी हुने महिलाले आयआर्जनमा समेत सहयोग पाएका छन् । नागरिक सचेतना केन्द्रले माग गरेको सिलाई कटाई तालिम लिएर राजीनकटानकी चार महिला आत्मनिर्भर भए । मसुरिया बजारमा सिलाईकटाई गरिरहेकी माया राजीले मसुरिया बजारको एक टेलरिङ सेन्टरमा सिलाई कटाईको काम गरेर परिवार पालेकी छन् । उनी भन्छिन्– ‘नागरिक सचेतना केन्द्रबाट तालिम लिएर सुखी र खुशी जीवन विताउन सहयोग पुगेको छ ।’
स्थानीय विकास तथा सामुदायिक विकास कार्यक्रम अन्तरगत सामाजिक परिचालन कार्यक्रममार्फत् सञ्चालन गरिएको नागरिक सचेतना केन्द्रबाट जीविकोपार्जन सुधार कार्यक्रम अन्तरगत महिलाहरुले बाख्रापालन, बंगुरपालन लगायतका काम गरेका छन् ।
राजीकटानका महिलाहरुले पहिलो चरणमा आठ जनाले १२/१२ हजार रुपैयाँ नागरिक सचेतना केन्द्रबाट ऋण लिएर बाख्रापालन गरे । त्यसपछि पाँच जना महिलाले नागरिक सचेतना केन्द्रकै खोरमा २/२ वटा बंगुरपालन गरिरहेका छन् । जिल्ला समन्वय समितिले दिएको एक लाख रुपैयाँबाट लिएको ऋणमा व्याज नलाग्ने र साँवा मात्रै फिर्ता गर्नुपर्ने भएकाले काम गर्न सजिलो भएको ललिता बताउँछिन् ।
नागरिक सचेतना केन्द्रमा छलफल गर्ने महिलाहरुले आयआर्जन बढाउनुका साथै वडामा कार्यक्रम र बजेट पनि बढाएका छन् । वडाको योजना तर्जुमा भेलामा नागरिक सचेतना केन्द्र नभएको टोल भन्दा नागरिक सचेतना केन्द्र भएका टोलबाट बढि योजनाको माग आउने गरेका छन् । साविकको मसुरिया गाविस–७ तथा गौरीगंगा नगरपालिका–९ का सामाजिक परिचालक दिपक बडैलाका अनुसार नागरिक समेतना केन्द्र नभएका टोलबाट एक दुई वटा योजना मात्रै माग हुन्छन् ।
ती टोलमा सचेतना केन्द्र नभएका बेला परेका योजनाको लागि उपभोक्ता समिति नै गठन हुंदैनथ्यो । सचेतना केन्द्र स्थापनापछि टोलबासीले समयमै उपभोक्ता समिति गठन गरेर काम गर्ने गरेको जिल्ला समन्वय समिति कैलालीका सामाजिक विकास अधिकृत यगम कलेलले बताए ।
कैलालीमा पुराना २८ र नयाँ ३४ गरी ६२ वटा नागरिक सचेतना केन्द्र सञ्चालनमा छन् । सामाजिक विकास अधिकृत कलेलले हरेक नागरिक सचेतना केन्द्रमा कम्तिमा २५ जना सदस्य रहने गरेको र हप्तामा एकदिन कुनै एक विषयमा छलफल गर्ने गरेको बताए । नागरिक सचेतना केन्द्रको छलफललाई सम्बन्धि वडाका सामाजिक परिचालकहरुले सहजीकरण गर्ने गरेका छन् । सामाजिक विकास अधिकृत कलेलका अनुसार छलफलमा विषयवस्तुका ज्ञाताहरुलाई स्रोत व्यक्तिको रुपमा बोलाएर पनि छलफल हुने गरेका छन् । त्यस्तै आजआर्जन सुधारका लागि हरेक नागरिक समेतना केन्द्रलाई जिल्ला समन्वय समितिले एकएक लाख रुपैयाँ घुम्तीकोष अनुदान दिने गरेको छ । नागरिक सचेतना केन्द्र वडा नागरिक मञ्चको निगरानीमा चल्ने गरेका छन् ।