बालबालिकाले गर्ने काम र बालश्रम शोषण

घर परिवारको स्नेह र स्याहारमा हुर्कन पर्ने, हातमा कलम र खेलकुदमा रमाउन पर्ने बालबालिकामाथि श्रम थोपर्नु उचित पक्ष होइन, तर समुदायमा दुई किसिमका मानिस रहेका छन् र छांै । एकाथरी मानिस बालबालिकाले कुनै कामै गर्न हुँुंदैन भन्ने तर्क गर्छन् । अर्काथरी मानिस खानै नपाउनेलाई खाना, नाना र बस्न दिनु परेपछि काममा नलगाएर के देउता पाल्ने ? भन्ने तर्क राख्छन् । यी दुवै तर्क आफैँमा गलत होइनन् । एउटा भ्रम हो र अर्को वास्तविकता ।
हाम्रो देश र समाज कृषिप्रधान हो । हामीले श्रम नगरी खान पुग्दैन । खान पुगे पनि श्रमको सम्मान गर्न हामी सबलेै सिक्नु पर्दछ । बालबालिकाले गर्ने काम र बालश्रम शोषणलाई फरक दृष्टिकोणले हेर्नु पर्दछ । बालअधिकारको सम्मान गर्ने भनेको शोषणको अन्त्य गर्ने नै हो । श्रम बिना जीवनको गतिशीलता सम्भव छैन । श्रमसंग सभ्यता र संस्कृति जोडिएको हुन्छ– उत्पादन, विकास र निर्माण जोडिएको छ । श्रम र श्रमबाट उत्पादन हुने वस्तु जति सुन्दर र उपयोगी छन्, श्रमलाई शोषण गर्ने प्रद्धति र पथहरू त्यत्तिकै नराम्रा र खराब छन् ।
नेपालमा अहिले १६ लाख बालबालिका जीवनयापनको लागि श्रम गर्न बाध्य छन् । त्यसै गरी ६ लाख २० हजार बालबालिका अति जोखिमपूर्ण श्रममा बाच्न बाध्य छन् । यसरी श्रम गर्न बाध्य बालबालिका शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत अधिकारबाट वञ्चित रहनुका साथै श्रम शोषणबाट पनि उत्तिकै प्रताडित रहेका छन् ।
बालबालिका श्रम शोषणमा पर्नुका पछाडि थुप्रै सामाजिक तथा आर्थिक कारण रहेका छन् । बाल श्रम शोषण हुनका पछाडिका कारणमध्ये हाम्रो समाजमा बालश्रम प्रतिको अवधारणा प्रस्ट हुन नसक्नु पनि एक हो । जसका कारण हाम्रो जस्तो मुलुकबाट बालश्रम हटाउनै सकिँदैन भन्ने मान्यताले बलियो गरी जरा गाडिसकेको छ । विभिन्न देशका तथ्यको आधारमा र हाम्रै देशको अनुभवको आधारमा बालश्रमलाई न्युनिकरण गर्दै निर्मुलन गर्ने अभियानका क्रममा बालश्रम शोषण र बालबालिकाले गर्ने कामको आधारमा प्रस्ट हुनु जरुरी देखिन्छ ।
केही पारिभाषिक शब्दहरू
बालश्रम शोषण : बालबालिकासम्बन्धी ऐन २०४८ (मुलुकको विद्यमान कानुन) ले तोकेको रोजगारमा प्रवेश गर्ने उमेर पुरा नगरेका १४ वर्ष मुनिका बालबालिकालाई उनीहरूको शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, नैतिक तथा सामाजिक विकासमा बाधा पुग्ने श्रम ।
जोखिमपूर्ण बालश्रम : बालबालिकाको मानसिकता तथा शरीरमा हानी पुग्ने खतराजन्य प्रकृतिको श्रम वा बालश्रम (निषेधित र नियमित गर्ने) ऐन २०५६ को दफा ३ को उपदफा २ बमोजिम उल्लिखित व्यवासाय वा काम ।
निकृष्ट प्रकारको बालश्रम : अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठन सम्बन्धी महासन्धी नम्बर १८२ को धारा ३ मा उल्लेख गरिएको नेपाल सम्बन्धी गरेको अध्ययनअनुसार नेपालको निम्ति निकृष्ट भनी तोकिएका सात प्रकारका बालश्रम । जस्तै : घरेलुश्रम, भारी बोक्ने, सडक बालश्रम, बंधुवाश्रम, कोइला तथा अन्य खानीमा गरिने श्रम, इटाभट्टाको श्रम र यौन तथा श्रमको निम्ति बेचविखनमा परि गरिने श्रम ।

बालश्रम हाम्रो देशको यथार्थ हो । बालश्रम शोषणरहित समाज हाम्रो परिकल्पना पनि हो ।
यस परिकल्पनालाई वास्तविकतामा उतार्नका लागि हामीले धरै प्रयास गर्नुपर्ने हुन्छ । बदलिँदो परिस्थितिसंगैं विकसित श्रम क्षेत्रलाई समेटेर बालबालिकाले गरिरहेको काम शोषणमूलक हो वा होइन छुट्याउनु पर्दछ । सोही आधारमा जोखिमपूर्ण श्रमलाई निर्मुलन गर्दै सबै प्रकारका श्रमलाई उन्मुलन गर्नेतर्फ लाग्नु पर्दछ । हाम्रो कानुन, हाम्रो अभ्यास र हामीसँग भएको अनुभवका आधारमा बालश्रमलाई तीन किसिमले विभक्त गरेर हेर्न सकिन्छ ।

१. सामाजिकीकरणको प्रक्रियामा रहेको बालश्रम
बालबालिकालाई उनीहरूको स्वाभाविक विकास र हकहितमा बाधा नपर्ने तथा हानी नपुग्ने गरी उमेर र क्षमताको आधारमा काममा लगाउन सकिन्छ । यसलाई सामाजिकिकरणको प्रक्रिया भनिन्छ । अविभावकको निगरानीमा रमाउँदै मायाममता देखाउँदै, सिक्ने क्रममा हल्का काममा संलग्न गराई गरिआएको कामलाई सामाजिकीकरणको प्रक्रियामा रहेको बालश्रम भनिन्छ । यस किसिमले घरमा आमाबाबुलाई सघाउने, सिक्न र सहभागी हुनेगरी गरिने कामलाई सामाजिकीकरण प्रक्रियाको रूपमा लिनु पर्दछ । यस प्रकारको बालबालिकाले गर्ने कामलाई हामीले सकारात्मक रूपमा लिनु पर्दछ । यदि यस किसिमको काममा सहभागी हँुंदा बालबालिकालाई कुनै किसिमको शिक्षा, स्वास्थ्य, आदि तवरले हानी हुन वा क्षति हुन गएमा बालश्रम शोषणमा परेको मान्नु पर्दछ ।

२. सुधारात्मक प्रक्रियामा रहेको बालश्रम
बालबालिकाको शारीरिक र मानसिक विकासमा आघात नपर्ने गरी १४ वर्ष भन्दा बढी उमेरका बालबालिकालाई कानुनले तोकेको सर्त र प्रक्रिया अनुरूप हल्का काम गर्न सकिने व्यवस्था गरेको छ । यस प्रकारको श्रमलाई सुधारोन्मुख बालश्रम भनिन्छ । यसरी काम गरिरहेका बालबालिकाको आधारभूत बालअधिकार खान, लगाउन, बस्न, उचित ज्याला, र राम्रो व्यवहार भएकै हुनु पर्दछ । यस प्रकृतिको श्रम क्षेत्रमा कार्यरत बालबालिकाको अवस्थामा सुधारका लागि हामीले निरन्तर प्रयास गरिरहनु पर्दछ ।

३. प्रतिवन्धात्मक, जोखिम र निकृष्ट अवस्थामा रहेको बालश्रम
बालबालिकाहरूको शारीरिक र मानसिक विकासमा हानी पुग्ने अत्यन्त जोखिम अवस्थामा गर्नुपर्ने काम, जमिनमुनी गर्ने काम, पशु बधशालामा गर्ने काम यौन कार्यहरू, हतियार र ठुला औजारसंग गर्ने कामहरू नितान्त जोखिम अवस्थाका काम हुन् । यस प्रकारको श्रममा संलग्न बालबालिकालाई तुरुन्तै त्यस किसिमको क्षेत्रबाट उद्धार गर्नु पर्दछ । बालश्रम ऐन २०५६ अनुसार यस किसिमको श्रम भन्नाले ‘पर्यटन, आवास, मोटेल, होटेल, जुवाघर, बार, गल्फकोर्श, कार्यशाला, प्रयोगशाला, पशुबधशाला, शितभण्डार आदि सेवामूलक व्यवसायहरू । सार्वजनिक यातायात तथा निर्माण व्यवसाय ।
यसर्थ, ‘खान दिएर पालेको छु, नत्र सडकमा जाने थियो’ भनेर रोजगारदाताले भन्ने गर्दछन् । बालश्रमको विषयमा कुरा गर्दा आफूले बालबालिकालाई काममा लगाएर ठुलै उपकार गरेको ठान्ने गरेको पाइन्छ । तर, यस विषयलाई तर्क र कानुनसम्मत मान्न सकिँदैन । सर्सर्ती हेर्दा बालश्रम राख्नेले बालबालिकालाई खाना लाउन दिएको वा संरक्षण गरिएको देखिए पनि रोजगारदाताले ऊबाट प्रशस्त फाइदा उठाइरहेको हुन्छ । बालश्रम राख्नु कानुनविपरित कार्य त हो नै, तर बालबालिकालाई श्रममा लगाउँदा श्रम गर्न योग्य वयश्कहरू बेरोगार हुन्छन् । यसले बालश्रम बढाइरहेको मात्र होइन, युवा बेरोजगारलाई बढाइरहेको हुन्छ ।