दिगो विकास लक्ष्य र बालबालिका

गरिबी, गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा समान रूपमा पाउन नसक्न, पोषण तथा खाद्य पदार्थको सुरक्षामा कमी, बालविवाह, बालश्रम, यौनजन्य हिंसा, घरेलु हिंसा, लैंगिक विभेद, बेचबिखन, ठुलो सख्यामा बालबालिका आफ्ना परिवारभन्दा बाहिर हुनु, सडक बालबालिका, बालबालिकासम्वन्धी सूचनाको कमी प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम आदि नेपाली बालबालिकाका मुख्य
समस्याका सवाल हुन् । त्यसै गरी बालबालिकाको बाँच्न पाउने अधिकार, संरक्षणको अधिकार, विकासको अधिकार र सहभागिताको अधिकारलाई विकास प्रक्रियामा कसरी समाहित गर्ने भन्ने नै दिगो विकास लक्ष्यका प्रमुख सवाल हुन् ।
विश्वव्यापी लक्ष्यहरू हामी सबैको साझा लक्ष्य हो । दिगो विकासको एजेण्डा हाम्रो साझा एजेण्डा हो । साझा योजना भएको हुँदा यसको सफल र प्रभावकारी कार्यान्वयनको लागि स्वयम् बालबालिका र बालअधिकार क्षेत्रमा कार्यरत निकायहरूको निरन्तर, सक्रिय र अर्थपूर्ण सहभागिता हुनु जरुरी छ । साथै, दिगो विकास एजेण्डाले योजना तर्जुमा कार्यक्रम तथा बजेट निर्माणको सबै तहमा सहभागिता बढाउनु जरुरी छ ।
देशभरि तथा स्थानीय तहमा भइरहेका प्रगतिहरूको लेखाजोखा गर्ने र बहुपक्षीय समीक्षाहरू आयोजना गर्ने वा सहभागी बन्ने कुरामा हामीले ध्यान दिन जरुरी छ । दिगो विकासमा बालबालिकाका सवालहरूका बारेमा सूचनाहरू आदानप्रदान गर्ने, चेतनाको स्तर बढाउने कार्यमा स्वयम् बालबालिका र संघसस्थाहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ । दिगो विकास एजेण्डामा बालबालिकाका सम्वन्धकाृ विषयमा बँुदा नम्बर ७ मा त्यस्तो विषयको कल्पना गरिएको छ जुन “विश्वमा बालबालिकाप्रति पर्याप्त लगानी गरिएको होस् र सबै बालबालिका हिंसा र शोषणबाट मुक्त भएर आफ्नो विकास गर्न सकोस्” त्यसै गरी, सोही बुँदामा भनिएको छ “विश्व त्यस्तो होस् जुन् विश्वमा महिला र तथा बालबालिकाहरूले लैंगिक समानताको उपयोग गर्न सकुन् र उनीहरूलाई बलियो बनाउने काममा अवारेध दिने सम्पूर्ण कानुनी, सामाजिक तथा आर्थिक बाधाहरू हटाइएको होस् ।”
त्यसै गरी बुँदा नं १६ मा दिगोविकास एजेण्डाले मातृ स्वास्थ्य, शिशु स्वास्थ्य तथा प्रजनन् स्वास्थ्यको प्रगति विश्वमा समान रूपमा नभएको जनाएको छ ।
बुँदा नम्बर २३ मा बालबालिकाको आवश्यकताहरू गरिएको सम्बोधन उल्लेख गरिएको छ ।
बुँदा २३ मा सम्पूर्ण खाले जवरजस्ती श्रम तथा गैरकानुनी रूपमा मानव ओसारपसार तथा बालश्रम उन्मुलन गर्ने प्रतिबद्धता गरिएको छ ।
बुँदा ५१ मा बालबालिका तथा युवालाई समाज परिवर्तनका लागि सहयोगी भनिएको छ ।
दिगो विकास लक्ष्यहरू उनीहरूको लागि सुन्दर सञ्सार निर्माण गर्न आफ्ना अनन्त क्षमताहरू प्रवाह गर्ने साधनको रूपमा विकास हुने भनिएको छ । दिगो विकास लक्ष्य एजेण्डामा बाल शिक्षका विषयमा बालबालिका तथा युवाहरूको सधैँ भरि सिक्न पाउने अवसर पाउनु पर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । जसले अवसर प्राप्त गर्न र समाजमा पूर्ण रूपमा सहभागी बन्नका लागि ज्ञान र सीपहरू हाँसिल गर्न सकोस । त्यसै गरी बालबालिका तथा युवाहरूको लागि हुर्किन बढ्न उपयुक्त वातावरण उपलब्ध गराउने कुरा उल्लेख गरिएको छ ।
सन् २०३० सम्ममा सबै बालबालिकाहरूको बाल विकास, हेरचाह, पूर्व प्राथमिक शिक्षासम्म सजिलै प्राप्त गर्न सक्ने कुराको सुनिश्चत गर्ने । जसले गर्दा उनीहरू प्राथमिक शिक्षाको लागि तयार हुन सक्ने लक्ष्य राखिएको छ । दिगो विकास लक्ष्य अन्तरगत सने २०३० सम्ममा शिक्षा क्षेत्रमा महिला र पुरुष बिच विभेदको अन्त गर्ने र जोखिम अवस्थाका बालबालिकाको सबै तहका शिक्षा र व्यावसायिक तालिममा समानरुपमा पाउन सक्ने अवस्था सुनिश्चित गर्ने लक्ष्य राखिएको छ । बालबालिका, अपागंता र लैगिक संवेदनशील हुँदै शिक्षा सुविधाको विकास र स्तरोन्नती गर्ने र सबैलाई सुरक्षित, अहिंसा समावेशी र प्रभावकारी शैक्षिक वातावरणको निर्माण गर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । बाल सैनिक लगायत सबैखाले अत्यनत तल्लो स्तरको बालश्रमउन्मुलन गर्ने लक्ष्य राखिएको छ । बाल हिंसाको विषयमा बालबालिकाको ओसार पसार यौनजन्य हिंसा लगायत सबैखाले शोषणहरू सार्वजनिक र निजी क्षेत्रमा बालबालिका विरुद्ध हुने हिंसा उन्मुलन गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।
सन २०३० सम्ममा सबैलाई सुरक्षित, यातायात सेवा, उपलब्ध गराउने, जोखिम अवस्थामा रहेका महिला बालबालिका, फरक क्षमता भएका र जेष्ठ नागरिकहरूको आवश्यकतामा विशेष ध्यान दिने उल्लेख गरिएको छ ।
दिगो विकास एजेण्डाले सबै लक्ष्यहरू र सबै उपलक्ष्यहरू एकीकृत टुक्राउन नसकिने र परस्पर सम्बन्धित विषयको रूपमा स्वीकार गरिएको छ । यस प्रक्रियाबाट चाहे वर्तमान पुस्ताहोस चाहे भविष्यको पुस्त होस सबैले लाभ लिन सकेको हुनु पर्ने उल्लेख गरिएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकार घोषणापत्र र मानवअधिकार र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनसम्बन्धी निकै महत्त्व दिएको छ । सबै सरकारले पालना गर्नु पर्ने र गराउनु पर्ने विषयहरू उल्लेख गरिएको छ ।
दिगो विकास एजेण्डाले जोखिम अवस्थामा रहेका मुलुकहरू खास गरी अफ्रिकी मुलुक, अधिकतम विकास भएका मुलुकहरू भूपरिवेष्टित (चारैतिर अरू देशका जमिनले घेरिएका) मुलुक र साना टापु विकासशील मुलुकलाई विशेष ध्यान दिनुपर्ने उल्लेख गरिएको छ । लैंगिक समानता र सशक्तिकरण सम्बन्धी प्रयासहरूले सबै लक्ष्यलाई योगदान गर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । सङ्कटमा परेको क्षेत्र र आतकंवादबाट प्रभावित मुलुकमा बसोबास गर्नेहरूको लागि थप आवश्यक कार्यहरू गर्नुपर्ने भनिएको छ ।
त्यसै गरी, अधिकतम विकसित देशहरूको लागि संरचनात्मक रूपान्तरण सहित सबै क्षेत्रमा उत्पादनशिल क्षमता बढाउनु पर्ने कुरा गरिएकोछ । यस एजेण्डाले दिगो उपयोग र उत्पादनको दश वर्ष ढाँचाको कार्यन्वयनलाई जोड दिएको छ । धनी मुलुकहरूले यसको नेतृत्व लिनु पर्ने विषय उल्लेख गरिएको छ । जलवायु परिवर्तन र वातावरणीय क्षतिलाई प्राथमिकताका साथ समावेश गरिएको छ । दिगो शहरी विकास, पूर्वाधार विकास, औधोगिक विकास, दिगो आर्थिक विकास सबैलाई सम्मानजनक काम उपलब्ध गराउने । दिगो ऊर्जा विकास दिगो शान्तिपूर्ण समाजको स्थापना, न्यायमा पहुँच, जवाफदेही र प्रभावकारी संस्थाहरूको स्थापना आदि ती नयाँ विषयहरू हुन्, जुन दिगो विकास एजेण्डामा समावेश गरिएका छन् । विकास प्रक्रियाको लागि साझेदारी विकास महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।
त्यसको साथै आवश्यक मात्रामा पैसाको उपलब्धता, ज्ञान, विशेषज्ञता, क्षमता विकास र उपयुक्त प्रविधि तथा नवीन सोचहरू दिगो विकास कार्यन्वयनको लागि महत्त्वपूर्ण श्रोतको रूपमा लिएको छ । देशभित्रै उपलब्ध हुने पैसा बाहेक वैदेशिक सहयोग
पनि महत्त्वपूर्ण साधनको रूपमा लिइएकको छ ।
अन्त्यमा,
विकास आफै हुने कुरा होइन । यसको लागि उपयुक्त नीति, नियम, योजना, रणनीति, र कार्यक्रमको आवश्यकता पर्दछ । साथै यसको लागि साझा सोचाई, प्रतिबद्धता, असल एवं कुशल नेतृत्व, सिपयुक्त जनशक्ति आवश्यक पर्दछ । वित्तीय श्रोतसाधन नभई नहुने साधनहरू हुन् । योजनाहरूको कार्यन्वयन गर्ने क्षमता त्यसको लागि आवश्यक उपयुक्त वातावरण निर्माण र प्रविधिहरू जरुरी हुन्छ ।