राजेन्द्र भट्ट /महेन्द्रनगर

‘हात्तीले मर्छकाई लैग्यो लालझारीका केला…’ सुदूरपश्चिममा पछिल्लो पुस्ताले अझै स्मरण गर्ने देउडा गीत हो यो।

भारतीय संरक्षित क्षेत्रबाट नेपालको उत्तर चुरे फेदको ब्रह्मदेव हुँदै महाकाली नदि तर्ने हात्तीका लस्कर र तिनले गर्ने गतिविधिलाई छ यो गीतमा। कलाकार नवीन धामी भन्नुहुन्छ, ‘हात्तीले निरन्तर गर्ने ओहरदोहर र उसले आफ्नो बाटोमा गर्ने गतिविधिलाई गीतमार्फत उजागर गर्न खोजिएको हो। यो गीत नयाँ पुस्ताका निम्ति इतिहास हो हात्तीको मार्गबारे।’

अब त न हात्तीको त्यो लस्कर बाँकी छ न हात्ती हिड्ने कोरिडोर। उसको कोरिडोरभरि मान्छे नै मान्छे भए, त्यसैले त हात्ती बेलाबेलामा वितण्डा मच्चाउँछन् आफ्नो बाटो खोसिएकामा।

नेपालको सीमान्त पश्चिमी जिल्ला कञ्चनपुरको महाकालीपारिका दोधाराचाँदनीदेखि पूर्व दक्षिण कैलाली जोडिएको पुनर्बास नगरपालिकासम्म बर्सेनी जंगली हात्तीले भौतिक र मानवीय क्षति गर्दै आएका छन्। नेपाल–भारतको खुला सीमा र संरक्षित क्षेत्रमा ओहोरदोहोर गर्दै आएका हात्तीलाई मौसमी हात्ती भन्दा रहेछन् र तिनले नै यस्तो गर्दै आएका छन्। देशका संरक्षित क्षेत्रमध्ये एक शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जसँग हात्तीलगायतका वन्यजन्तुसँगको मानवीय द्वन्द्व जीवन्त नै छ। गत वर्षमात्रै कञ्चनपुरका तीन जनाले हात्तीकै कारण ज्यान गुमाउनु पर्‍यो। ती हात्तीकै ‘कोरिडोर’ का बासिन्दा हुन्।

अगस्ट १२ अर्थात आज विश्व हात्ती दिवस हो। त्यसैले हामी हात्तीका कुरा गर्दैछौ। शुक्लाफाँटा भएर बाहिरिने हात्ती मध्यवर्ती क्षेत्रका जनताका लागि सधैँको टाउको दुखाई बनेको छ। पछिल्लो वर्षमात्रै हात्तीले तीन जनाको ज्यान लिएको छ।  शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत किशोर कुमार मेहता भन्नुहुन्छ, ‘गतवर्ष दुई पुरुष र एक महिलाको हात्तीले ज्यान लिएको छ। शुक्लाफाँटा नगरपालिका र ढक्का क्षेत्रमा यी घटना भएका हुन्। मध्यवर्ती क्षेत्रमा बाहिरिने हात्तीको त्रास नै छ।’

शुक्लाफाँटा बसाइको लामो अनुभव बटुल्नु भएका सेवानिवृत्त प्रमुख संरक्षण अधिकृत युवराज घिमिरे भन्नुहुन्छ, ‘धेरै पटक जम्काभेट भयो। मानविय भन्दा बढी भौतीक क्षती हुँदै आएको छ। विचरण गर्ने मार्ग अवरोध हुनु मुख्या कारण हुनसक्छ।’ शुक्लाफाँटा निकुञ्जभित्रै हराएका एक महिलाको खोजीमा गएका स्थानीयले एक जनाले समेत हात्तीकै चपेटामा ज्यान गुमाएको कर्मचारी अझै सम्झिन्छन। हात्तीले बर्षेनी मध्यवर्ती क्षेत्रमा खेतीपाती नोक्सानी गर्दै आएपनि स्थानीयले दुश्मनसरह व्यवहार भने गरेका छैनन्। पछिल्लोसमयमा करिडोर संरक्षणले हात्तीको नियमित बाटोसमेत सुचारु भएको छ। अहिले शुक्लाफाँटा भित्रमात्रै नभएर चुरे फेदसम्म हात्ती विचरण गरेका देखिन्छन।

शुक्लाफाँटामा हात्ती अभाव

शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जमा रहेका (पालुवा) हात्तीले सुरक्षा संरक्षणका गतिविधिमा अहम्‌ भूमिका निर्वाह गर्दै आएका छन्। तर, दरबन्दी अनुसार हात्तीको पदपूर्ति नहुँदा समस्या छ। जसका कारण निकुञ्जभित्र गरिने नियमित काममा अप्ठ्यारो पर्ने गरेको छ।

निकुञ्जमा १० हात्तीको दरबन्दी भएपनि अहिले पाँच वटा मात्रै हात्ती छन्। केही वर्षअघिमात्र दरबन्दी बढाएर सातबाट १० पुर्‍याइएको हो। नियमित गस्ती, अनुसन्धान, अनुगमन, गणना, उद्धार, पर्यटक भ्रमण लगायतका गतिविधिमा हात्तीको आवश्यकता पर्ने गर्छ।

अहिले शुक्लाफाँटाका तीन पोस्टमा मात्रै हात्ती छन्। झण्डै दुई दर्जन पोष्ट शुक्लामा छन्। झोलुगेँ छेउको पिपरिया हात्तीसार, दक्षिण एशियाकै ठुलो घाँसे मैदान शुक्लाफाँटा पोष्ट र पूर्वको मालुमेला पोष्टमा अहिले हात्ती राखिएको छ। नारायणप्रसाद बाहेक अन्य सबै हात्तीहरू बर्दिया र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जबाट यहाँ ल्याइएका हुन्। नारायण प्रसाद यही जन्मेको एक मात्र हात्ती हो।

शुक्लाफाँटा घाँसे मैदान, हात्तीसारदेखि गदरघाट, बाउने खोला र मचानघाट लगायतका क्षेत्रहरू हात्ती सफारीबाट घुम्न सकिन्छ। हात्ती सफारीबाट विभिन्न किसिमका वन्यजन्तुसँगै चराहरू पनि अवलोकन गर्न सकिने निकुञ्जले जनाएको छ।

नेपालको तथ्यांकमा हात्ती 

अहिले तथ्यांकमा सवा दुई सयको हाराहारीमा नेपालमा हात्ती देखिने गरेका छन्। हात्तीमा विद्यावारिधि गर्नु भएका अशोककुमार राम भन्नु हुन्छ, ‘नेपालका सबै संरक्षित क्षेत्रमा दुई सय २७ हात्ती छन्। मौसमी डेढ सय सम्म देखिएका छन्।’ लामो अध्ययन हात्तीमै बिताउनु भएका अशोककुमार हात्ती विज्ञ हुनुहुन्छ।

नेपालका संरक्षित क्षेत्रमध्ये तराईदेखि चुरेसम्म हात्तीको ओहोरदोहोर हुने गरेको जानकारी दिनुहुँदै उहाँले भन्नुभयो, ‘देशभरी छ संरक्षित क्षेत्रमा हात्तीको उपस्थिति अध्ययनले देखाउँछ। जसमा पश्चिम महाकालीदेखि पूर्वको मेचीसम्म पर्छ।’  नेपालमा सबैभन्दा बढी बाँके–बर्दिया र सबैभन्दा कम सिन्धुली–सर्लाहीमा हात्ती देखिएका छन्। पश्चिमको शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जमा जंगली हात्तीको संख्या २६ रहेको छ। यस्तै बाँके–बर्दिया कोरिडोरमा देशमै बढी एक सय १३ हात्ती विज्ञ अशोककुमारको तथ्यांकमा उल्लेख छ।

यस्तै चितवन–पर्सामा ४५, शुक्लाफाँटामा २६, झापामा १९, कोशीमा १६ र सिन्धुली–सर्लाही कोरिडोरमा ८ वटा हात्ती रहेको उहाँले आफ्नो अध्ययन अनुसन्धानमा उल्लेख गर्नु भएको छ।

हात्तीको जीवनचक्र

पृथ्वीमा पाइने जनावरहरू मध्ये एक हात्ती सबैभन्दा ठूलो जनावर हो। हात्तीहरूको गर्भधारण अवधि २२ महिनाको हुन्छ। जमिनमा पाइने अन्य सबै जनावरको भन्दा यो अवधि धेरै हो। एउटा हात्तीको छावा जन्मदाकै अवस्थामा १२० किलोग्राम (२६० पाउन्ड) तौल भएको हुन्छ। हात्तीहरूको औसत आयु ५० देखि ७० वर्षको हुन्छ, तर अहिलेसम्मको अभिलेख अनुसार हात्ती ८० भन्दाबढी वर्षसम्म पनि बचेको पाइएको छ। अहिलेसम्म पाइएको मध्ये सबैभन्दा ठूलो हात्ती सन् १९५६ मा अँगोलामा मारिएको थियो। अन्य अफ्रिकन हात्तीहरू भन्दा करिब १ मिटर अग्लो उक्त भाले हात्तीको तौल २४,००० पाउन्ड (११००० किलोग्राम), उचाइ ३.९६ मिटर (१३ फिट) थियो। यिनीहरू स्मरणशक्ति र बुद्धिका लागि प्रसिद्ध छन्, हात्तीहरूको बुद्धि प्राग्ऐतिहासिक मानव, ह्वेल र डल्फिन बराबर भएको विश्वास गरिन्छ। अहिले सम्मका अध्ययनहरू अनुसार, स्वस्थ वयस्क हात्तीको कुनै प्राकृतिक शिकारीहरू छैनन् तर सिंहले हात्तीका छावाहरू र कमजोर हात्तीहरूलाई शिकार गर्न सक्छ। यसका अतिरिक्त मानव घुसपैठ र अवैध शिकारले यिनीहरू सङ्कटमा छन्। नेपालको सन्दर्भमा सिंह यहाँ नपाइने वन्यजन्तु हो।

आवरण तस्बिर :  गत वर्ष संसार प्रसिद्ध भएका चिनको युनान प्रदेशमा जंगली हात्तीको समूह

श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार