कोरोना संकटमा अनलाइन कक्षाको अवसर, चुनौति र सम्भावनाहरु
कोरोना भाइरस बिरामी कोविड-१९ को प्रकोपलाई अन्तराष्ट्रियरुपमा सार्वजनिक स्वास्थ्य संकटकाल घोषणा गरिएको छ। कोविड-१९ विश्वव्यापीरुपमा फैलिएको छ । नेपालमा पनि विगत चैत्र ११ गतेदेखि देशव्यापी लकडाउन गरिएको छ ।
कोरोना भाइरस उत्पतिको कारण र उपचारबारे धेरै कुराहरु अझै अज्ञात रहेको छ । हालसम्म के कुरा मात्र ज्ञात छ भने कोरोना भाइरसबाट संक्रमण व्यक्ति तथा भाइरसबाट दुसित वस्तुको सम्पर्कमा आएपछि व्यक्तिले आफ्नो मुख, नाक र आखा छोएमा यसको संक्रमण हुन्छ ।
यस सन्दर्भमा कोविड-१९ को संक्रमणलाई नियन्त्रण गर्न, थप संक्रमण हुनबाट रोक्न र यसको प्रभावलाई कम गर्न नेपाल लगाएत विश्वका अधिकांश राष्ट्रमा लकडाउन गरिएको छ । यसका लागि हरेक व्यक्ति तथा समुदायले विशेष सर्तकता अपनाउनु त्यत्तिकै आवश्यक छ ।
कोरोना भाइरसबाट उत्पन्न संकटले मानव जीवनको हरेक पक्षमा प्रभाव परेको छ । विशेष गरी शिक्षा क्षेत्र यसबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित भएको देखिन्छ । २०७६ चैत्रको शुरुदेखि नै नेपालका करिब सबै शैक्षिक संस्थाहरु बन्द रहेका छन्।
यस अवधिमा करिब ८७ लाख बिद्यार्थीहरु घरमा बन्दी जीवन बिताइरहेका छन् । तथापी विद्यालय तथा विश्वविद्यालयको शैक्षणिक प्रकृयालाई निरन्तरता दिन विश्वका अन्य देशहरुमा जस्तै नेपालमा पनि अनलाइन शिक्षालाई विकल्पकोरुपमा हेर्न थालिएको छ ।
कतिपय नीजि विद्यालय तथा विश्वविद्यालयहरुले अनलाइन कक्षाको शुरुवातको प्रयास गरिरहेका छन् । कोरोना संकटकालमा शैक्षिक प्रकृया जारी राख्ने र परम्परागत शिक्षणलाई प्रविधिसंग जोड्ने यो एउटा महत्वपूर्ण अवसर त हो तर व्यापक अध्ययन र तयारी बिना हतारमा शुरु गरिने अनलाइन कक्षाको नेपाल जस्तो आधारभूत पूर्वाधारको अभाव रहेको देशमा ठूलो चुनौति तथा समस्या रहेको छ ।
तथापी विना भेदभाव सबै विद्यार्थीहरुलाई वैकल्पिक शिक्षण सिकाइको पहुचमा ल्याउने बारे व्यापक चिन्तन र कार्य गर्नु पर्ने तर्फ ध्यान दिनु आवश्यक छ ।
अवसरहरु
कोविड-१९ को संकटले मानव जातिलाई नयाँ चुनौति दिएको छ । यसले मानवले हालसम्म गरेका कार्यहरुप्रति सोच्न वाध्य बनाएको छ। यसका लागि विद्यालय, विश्वविद्यालय र शिक्षकहरु तयार रहनु आवश्यक छ । यसले केवल परम्परागत सोच र चक,डस्टरबाट शिक्षा सम्भव छैन भन्ने संदेश मात्र दिएको छैन, प्रगतिशील चिन्तनका साथ शिक्षा प्रणालीलाई व्यवस्थित गर्नुपर्ने स्थिति समेत सिर्जना गरेको छ ।
यसले हरेक शिक्षक तथा विद्यार्थीहरुलाई प्रविधिसंग जोडिनु पर्ने वाध्यकारी अवसर दिएको छ ।यसले संकटलाई अवसरका रुपमा बदलेर देशको शिक्षा प्रणालीलाई सूचना प्रविधिसंग जोड्ने र शिक्षालाई नवप्रवतनतर्फ विकशित गर्ने सम्भावना बढाएको छ । अनलाइन शिक्षा प्रविधि मात्र होइन यो आफैमा विषयवस्तु पनि हो । पाठ्यपुस्तक पुरा गर्नु मात्र अनलाइन शिक्षा होइन।
बालबालिकाहरुलाई मानव सभ्यता र सहअस्तित्वसंग जोड्ने अवसर समेत प्राप्त हुन्छ। यसबाट एउटा संवेनशील समाज निर्माण हुन सक्छ। यसले अभिभावकहरुलाई बालबालिकाको सिकाइमा सक्रिय हुने अबसर दिएको छ । बालबालिकाले कम समयमा बढी र गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न सक्ने अवसर प्रदान गरेको छ।
अनलाइन शिक्षालाई योजनाबद्ध र व्यवस्थितरुपमा संचालन गर्न सकेको खण्डमा दुर्गम क्षेत्रमा रहेका विद्यार्थीहरुले पनि गुणस्तरीय शिक्षाको अवसर प्राप्त गर्न सक्छन। र शिक्षक प्रविधि मैत्री मात्र होइन ज्ञानको नयाँ संसारमा जोडिन सक्छन् ।
चुनौतीहरु
कोरोना संकटकालमा अनलाइन मार्फत शिक्षण सिकाइलाई निरन्तरता दिन त्रिभुवन विश्वविद्यालयले गाइडलाइन समेत तयार गरिसकेको छ र कतिपय क्याम्पस र विषयमा अनलाइन कक्षाहरु आंसिकरुपमा संचालन गरेको देखिन्छ।
त्यसैगरी अन्य विश्वविद्यालयहरुले पनि फाटफुट अनलाइन कक्षा संचालन गरेको देखिन्छ। विद्यालय तहमा हेर्दा कतिपय नीजि विद्यालयहरुले अनलाइन कक्षा शुरु गरेको पाइन्छ। तर अनलाइन शिक्षामा आउन सक्ने चुनौतीहरुको व्यापक आकलन नगरी हतारमा कक्षा शुरुगर्दा यसबाट सार्थक परिणाम आउन निकै कठिनाइ देखिन्छ।
नेपालमा विद्यालय देखि विश्वविद्यालयसम्म करिब ८७ लाख विद्यार्थीहरु अध्ययनरत छन्। ठूलो संख्यामा विद्यार्थीहरु ग्रामिण क्षेत्रमा बसोबास गर्दछन्। अधिकांश क्षेत्रमा इन्टरनेट तथा बिजुलीको सुविधा पुगेको छैन । सुबिधा पुगेको ठाउँमा पनि तिव्र गतिको इन्टरनेट र नियमित बिजुली आपूर्तिको अभाव रहेको छ । अर्कोतिर अधिकांश अभिभावक तथा विद्यार्थीहरुसंग कम्पयुटर तथा स्मार्ट मोवाइल वा डिजिटल साधनको अभाव रहेको छ ।
यसरी आधारभूत पूर्वाधार तथा सामग्रीको अभाव रहेको अवस्थामा अनलाइन कक्षा मार्फत समान अवसर प्रदान गर्नु निकै चुनौति रहेको छ । अधिकांश शिक्षकहरुमा डिजिटल सीपको अभाव पनि अर्को चुनौति रहेको देखिन्छ । तथापी ठूला शहरका कतिपय नीजि विद्यालय तथा शैक्षिक संस्थाहरुले अनलाइन कक्षा संचालन गर्न सक्छन् । उच्च र मध्यम वर्गका अभिभावकहरु पनि यसका लागि तयार देखिन्छन। तर श्रोत साधनको अभाव भएकाहरुमा यसले दबावको स्थिति सिर्जना गर्न सक्छ । हुने र नहुनेबीचको असमानताको खाडल अझ गहिरो हुन सक्छ ।
सबै विद्यार्थीहरुका लागि शिक्षाको समान अवसरको वातावरण निर्माण अनलाइन शिक्षाको निकै ठूलो चुनौति रहेको छ । स्पस्ट योजना र तयारी विना संचालन गरिने अनलाइन शिक्षाले नीजि र सार्वजनिक विद्यालयबीचको असमानताको दूरी अझै बढ्न सक्ने देखिन्छ ।
बालबालिकाको उमेर तथा तहगत अवस्थालाई हेर्दा आधारभूत तहसम्मका बच्चाहरुका लागि अनलाइन कक्षा अव्यवहारिक हुन सक्छ । यसमा सिकाइको भावना कम हुने र बच्चाहरुले बोझकोरुपमा लिन सक्छन्। अर्कोतिर बच्चाहरुमा कम्प्युटर र मोबाइल चलाउने गलत आदत बस्न सक्छ। यसले बच्चाहरुको शारीरिक तथा मानसिक पक्षमा नकारात्मक असर पर्न सक्छ ।
यसरी साना बच्चाहरुलाई अनलाइन कक्षामा उचित तालमेल मिलाएर सिर्जनात्मक विकासतर्फ सक्रिय गराउनु पनि ठूलो चुनौति रहेको छ । अनलाइन शिक्षा मार्फत प्रयोगात्मक विषयको शिक्षण र परीक्षा सञ्चालन पनि सहज देखिदैन ।
तर चुनौतिलाई स्वीकार गरेर अबसरमा बदल्नुको विकल्प पनि हाम्रा अगाडि छैन। वर्तमान संकटमा पूर्वाधार र पहुँचको समस्या छ भनेर चुप लाग्ने र दूर शिक्षा तथा अनलाइन शिक्षाको विकल्पबाट विमुख हुने अवस्था छैन । अनलाइन शिक्षाले साधनश्रोत वा डिजिटल विभाजन बढ्ने समस्या त छ तर कोरोना संकटकालमा सबैलाई सिकाइ प्रकृयामा ल्याउन भर्चुअल, अनलाइन, टिभी, रेडियो, सामाजिक सञ्जाल, मोवाइल तथा कक्षा कोठा शिक्षण आदि जहाँ जे सम्भव छ, त्यसको उपयोग गरेर शिक्षण सिकाइलाई निरन्तरता दिनु नै पर्दछ ।
यसका लागि सरकारी निकाय तथा शैक्षिक संस्थाहरुबीचको समन्वयमा आवश्यक कार्यनीति निर्माण गरी अघि बढ्नु सकिन्छ।
सम्भाव्य उपायहरु
नेपाल सरकारले लकडाउन गरेको दुई महिनापछि कोरोनाको संक्रमण बढ्न थालेको छ । कोरोना संक्रमणको ग्राफ बढ्ने क्रममा छ, चरम सीमामा पुग्न अझै बाँकी छ । कोरोना संक्रमणको हालको अवस्थालाई हेर्दा आगामी दशैंतिहार भन्दा यता कक्षाकोठाको पठनपाठन हुने सम्भावना निकै कम देखिन्छ ।
त्यसपछि पनि लकडाउन भन्दा पहिलेको सामान्य अवस्थामा फर्कन कति समय लाग्छ भन्ने कुराको अहिले नै अनुमान गर्ने कुनै तथ्य प्राप्त भइसकेको छैन । यस परिवेशमा कक्षा संचालनका लागि उपलब्ध सबै पूर्वाधारहरुलाई आवश्यक कार्यनीतिका साथ सम्भावित वितरण प्रणालीसंग जोड्नु पर्ने हुन्छ। सबै तहका सरकार तथा शैक्षिक संस्थाहरुले उपयुक्त रणनीतिका साथ शैक्षिक वितरण प्रणालीलाई दिगोरुपमा प्रविधिसंग जोड्न सक्ने गरी पूर्वाधार विकासलाई प्राथमिकतामा राखेर अघि बढ्नु पर्दछ ।
किनकी अब डिजिटल प्रविधिलाई शैक्षिक वितरण प्रणालीको अभिन्न अंग बनाउनुको विकल्प छैन। यसबाट हामी पछि हट्न पनि सक्दैनौं । विस्तारै हामी कुनै न कुनै रुपमा प्रविधिसंग जोडिदै थियौं। तर कोरोना संकटले हामीलाई छिटो जोडिनु पर्ने वाध्यकारी अवसर प्रदान गरेको छ । यसलाई सरकारी कर्मचारी, राजनीतिक कार्यकर्ता, शिक्षक, विद्यार्थी, अभिभावक, संचारमाध्यम, नागरिक समाज आदि सबैले सकारात्मकरुपमा लिएर सहयोग गरेमा भविश्यका कर्णधार बालबालिका वा विद्यार्थीहरुको शैक्षिक प्रकृया सुचारु गर्न र वर्तमान समस्यालाई अवसरमा बदल्न सहज हुनेछ ।
वर्तमान संकटमा विद्यार्थीहरुको पठनपाठनलाई निरन्तरता दिन निम्न उपाए अपनाउन सकिन्छः
विद्यालय तहको पढाइलाई सुचारु गर्न शिक्षा मन्त्रालय तथा दूर शिक्षा सम्बन्धी केन्द्रीय निकायहरुले आवश्यक निर्देशिका तथा डिजिटल पठन सामग्रीहरु स्थानीय तह मार्फत उपलब्ध गराउन सक्छन ।
स्थानीय स्तरमा परिस्थितिको बिश्लेषण गरी कार्यान्यन र व्यवस्थापन गर्ने जिम्मेवारी पूर्णरुपमा स्थानीय तहलाई दिन सकिन्छ ।
इन्टरनेटको पहुँचमा रहेका र डिजिटल साधन भएका विद्यार्थीहरु तथा शिक्षकहरुलाई स्थानीय शिक्षा एकाई तथा विद्यालयको सिफारिसमा निशुल्क वा सहुलियत दरमा द्रुत गतिमा चल्ने डाटा वा इन्टरनेट सुविधा, एसएमएस आदि उपलब्ध गराउन सकिन्छ ।
स्थानीय तहले विद्यालय मार्फत विद्यार्थीहरु तथा अभिभावकसंग उपलब्ध साधन९ कम्प्युटर, मोवाईल, टीभी, रेडियो आदि० सहितको विवरण संकलन गरी वर्गिकरण गर्न सक्छन् ।
वर्गिकरणका आधारमा कक्षा सञ्चालनको कार्यतालिका हरेक शिक्षक, विद्यार्थी तथा अभिभावकलाई उपलब्ध गराउने र प्रभावकारी कार्यान्यनका लागि अनुगमन सयन्त्र बनाउन सकिन्छ ।
डिजिटल साधन भएका तर भर्चुअल कक्षामा जोडिन नसक्ने विद्यार्थीहरुका लागि भाइवर, म्यासेन्जर आदिबाट पठन सामग्री वा कुनै काम पठाउन सकिन्छ ।
अनलाइन शिक्षाको पहुँचमा नभएका तर टिभी र रेडियोको पहुँचमा रहेका विद्यार्थीहरुका लागि निश्चित समयमा सरल भाषा र शैलीमा राष्ट्रिय तथा स्थानीय टिभी तथा रेडियो् एफएमबाट कक्षा सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
विद्यार्थीहरुको टिभी, रडियो आदि मार्फत हुने कक्षामा सक्रिय सहभागिताका लागि एउटा पालिका वा निश्चित भौगोलिक क्षेत्र भित्रका विद्यालयहरुलाई एउटै युनिट मानी अनुगमन समिति निर्माण गर्ने र एउटा टोलको जिम्मेवारी एक शिक्षकलाई दिन सकिन्छ। शिक्षकले टोलमा बसोबास गर्ने बिभिन्न विद्यालयका विद्यार्थीहरुको पठनकार्यको अनुगमन गर्ने, अभिलेख राख्ने, प्रोत्साहित गर्ने, मार्गदर्शन गर्ने तथा अभिभावकहरुलाई बच्चाहरुको सिकाइ प्रति सजक गराउन सक्छन्।
विद्यार्थीले पढाइमा ध्यान दिए नदिएको अभिभावकले नियमित रिपोर्टिङ शिक्षकलाई गर्नु पर्ने व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।
अभिभावक, शिक्षक तथा विद्यार्थीहरुका लागि कार्य निर्देशिका तयार गरी कार्यन्वयन र त्यसको अनुगमन गर्न सकिन्छ ।
डिजिटल वा मल्टिमिडियाको पहुँच भन्दा बाहिर रहेका विद्यार्थीहरुका लागि स्थानीय परिस्थितिको आँकलन गरी कम संख्यामा सामाजिक दूरी तथा अन्य सुरक्षाको उपाए पालन गरेर शिक्षक(विद्यार्थी प्रत्यक्ष सहभागि भएर कक्षा सञ्चालन गर्न सकिन्छ। साथै सिडी, पेनड्राइभ, वेवसाइड आदि मार्फत पठन सामग्री उपलब्ध गराउन सकिन्छ।
तर कोविड-१९ को संकटकालमा डिजिटल माध्यमबाट शुरु गरिने पढाइलाई विशेष गरी विद्यालय तहमा सामान्य अवस्थाको जस्तो कोर्ष पुरा गर्ने रुपमा मात्र लिनु हुदैन। बिद्यार्थी, शिक्षक र अभिभावकहरुको उर्जालाई अवरुद्द हुन नदिने उद्देश्यबाट प्रेरित छ भन्ने कुरालाई समेत ख्याल गर्नु पर्दछ ।
शैक्षिक गतिविधिहरु बालबालिकासंग तालमेल मिलाएर सामाजिक मूल्य, नैतिकता, इतिहास, मानव उपलब्धी, मानव चुनौति। सद्भाव, सहअस्थित्व आदि प्रति सजग र जागरुक गराउने तर्फ केन्द्रित गर्न सकिन्छ ।
उच्च शिक्षा अन्तरगत विश्वविद्यालयहरुले मातहतका क्याम्पसहरुसंग समन्वय गरी लचिलो कार्यनीति तयार गर्नु पर्दछ । विश्वविद्यालयले आवश्यक सिकाइ सामग्री तथा वेवसाइडहरु क्याम्पसहरुलाई उपलब्ध गराउनु आवश्यक देखिन्छ। विश्वविद्यालयले स्नातक तहका विभिन्न बिषयहरुको पढाइका लागि टीभी तथा रेडियोको प्रयोग गर्न सक्छ ।
प्राविधिक शिक्षा, मास्टर्स तह वा सो भन्दा माथीका लागि केहि हदसम्म अनलाइन कक्षा व्यवहारिक नै हुन सक्छ । भर्चुअल कक्षा, गुगल क्लासरुम, भाइवर आदि प्रयोग गरेर पढाइलाई निरन्तरता दिन सकिन्छ । तर हरेक क्याम्पसले विद्यार्थीहरु हाल बसेको ठाउँको पुर्वाधारसहितको उनीहरुको यथार्थ विवरण संकलन गर्ने र त्यसको वर्गिकरण गर्नुपर्छ ।
गति राम्रो नभएता पनि करिब ६७ प्रतिशत जनसंख्या इन्टरनेटको पहुँचमा रहेको भनिन्छ। इन्टरनेट सेवा प्रदायक कम्पनीहरुबाट निःशुल्क वा सहुलियत दरमा इन्टरनेट उपलव्ध गराउन प्रदेश सरकारले पहल गर्न सक्छ । अर्थात क्याम्पससंग समन्वय गरी कोरोना संकटकालसम्म विद्यार्थीहरुका लागि इन्टरनेटको व्यवस्थापन प्रदेश सरकारले गर्न सक्छ ।
आधारभूत सुविधाको व्यवस्थापन, शिक्षकहरुलाई डिजिटल सीपको तालिम तथा शैक्षिक प्रकृयाको अनुगमनमा प्रदेश सरकारले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। क्याम्पसहरुले परिस्थितिको समिक्षा गरी सम्भव भएसम्म उपलब्ध सबै माध्यमको प्रयोग गरेर पठन कार्यलाई अघि बढाउने रणनीति तयार गरी कार्यान्यनमा ल्याउन सक्छन्।
यदि परिस्थिति अनुकूल छ, कोविड-१९ को संक्रमण समुदायमा फैलिएको छैन, र विद्यार्थी संख्या कम छ वा व्यवस्थापन गर्न सकिने अवस्था छ भने सुरक्षाका न्युनतम उपाए अपनाएर शैक्षिक संस्थामा प्रत्यक्ष सम्पर्कबाट नै शिक्षण प्रकृया अघि बढाउन सकिन्छ । जस्तै, विरामी विद्यार्थी, शिक्षक र कर्मचारीहरुलाई शैक्षिक संस्था भित्र प्रवेश गर्न नदिने, सफा सावुन,पानी वा सेनिटाइजरले नियमितरुपमा हात सफा राख्ने, कक्षाकोठा तथा आवश्यक स्थान हरेक दिन सेनिटाइजिङ गर्ने, र सरसफाई, पानीको आपूर्ति तथा फोहोर व्यवस्थापनमा विशेष ध्यान दिएर अघि बढ्न सकिन्छ ।
त्यसैगरी मास्क लगाउन अनिवार्य गर्ने, सामाजिक दूरी कायम राख्ने, कक्षामा आउने विद्यार्थीहरुको बसोबास गर्ने वरिपरीको वातावरणको जानकारी नियमित आदान प्रदान गर्ने, र तोकिएका विद्यार्थीहरु र शिक्षक बाहेक अन्य कसैलाई पनि पढाई हुने स्थानमा प्रवेश गर्न नदिने जस्ता मापदण्ड तयार गरी पठनपाठन संचालन गर्न सकिन्छ ।
(लेखक कैलाली वहुमुखी क्याम्पस, धनगढीका सह- प्राध्यापक हुन)
