सार्वजनिक शिक्षाको खस्कदो गुणस्तर : कमजोर जवाफदेहिता

केही दिनअघि आधारभुत तहको परीक्षा दिने १०६ विद्यालयमध्ये १८ विद्यालयको नतिजा शून्य आएको, एक जनामात्र उत्तिर्ण हुने विद्यालयको सँख्या १३ र २,३,४ जना विद्यार्थी मात्र उत्तिर्ण हुने विद्यालयको सँख्या पनि ठूलै रहेको एउटा चिन्ताजनक तथ्याँक बाहिरिएकोे थियो अर्थात सरकारी विद्यालयका कुल परीक्षार्थीमध्ये ९.१८% र नीजिसमेत करिब ३२. प्रतिशतमात्र पास भएको नतिजा सार्वजनिक भएको थियो ।

अघिल्लो नतिजाको बहस मथ्थर हुन नपाउँदै नतिजा सुधारको बहानामा अर्को नयाँ फन्डा बाहिरिएपछि शँका सन्देह र विश्लेषण पेचिलोहुँदै गएको छ । १९६१ कपी पुर्नयोग अर्थात समपरीक्षणको नाममा अघिल्लो नतिजाको लाज छोप्न करिब ८०० मा सुधार आएको वा पास भएको लज्जाजनक नाटक मञ्चन भएको छ र यसभित्र धेरै खिचडीहरु पाकेको जानकारहरुको आरोप छ । नेपालीमा १०१, अँग्रेजीमा ५६, गणितमा ११३, सामाजिकमा १५३ पास भएका छन र कम्प्युटर लगायत अन्य विषयमा यस्तैगरेर धेरै विद्यार्थी पास भएको नगर पालिकाको तथ्याँकले देखाउछ ।

बाहिरिएका यी तथ्यहरुले विद्यालयको पठनपाठनमा कमीकमजोरी छ वा प्रश्न निर्माण, कपि परीक्षण, पुनर्योग पुनःपरीक्षण र परीक्षा प्रणाली समेतमा त्रुटि छ भन्नेमा स्वभावतः सन्देह पैदा गराएको छ, अविभावकहरुलाई भ्रमित बनाएको छ र विद्यार्थीको जीवनमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ । नतिजामा आएको यो बिचलनले गल्ती हैन नियतमा नै दोष त छैन भन्ने प्रश्न पनि त्यर्सिएको छ ।

नतिजाको पहिलो प्रकाशनमा जम्मै दोष शिक्षकको मात्र हो कि भने जस्तो मान मर्दन हुने गरेर, विद्यार्थीको जीवनबर्बाद हुने गरेर ठूलो सँख्यामा फेल गराइनु र पुनर्योग नतिजामा यति ठूलो सँख्यामा पास गराइनुले शैक्षिक समुदायमा गम्भिर शंसय जन्माएको छ । या त पहिलो नतिजा गलत हा, या पुनर्योगको नतिजा गलत हो, या दुबै नतिजा गलत हुन, अब यी दुबै नतिजालाई ठिक मान्नु सर्वथा गलत हुने तर्क सरोकारवालाको छ ।

साढेंको जुधाई बाछोको मिचाई भनेझैं पूरै परीक्षा प्रक्रियाले अबोध, निर्दोष बालबालिकाको जीवनप्रति खेलवाड, सिँगो शिक्षामाथि कुठाराघात र अविश्वास पैदा गराएको छ त्यसकारण प्रश्नपत्र निर्माणदेखि ,कपि परीक्षण र यी प्रकाशित दुबै नतिजा र सम्पूर्ण प्रक्रियाको माल्लिो र निश्पक्ष आयोग वा समितिद्धारा छानविन हुन पर्ने सर्वत्र माग उठ्नु अस्वाभाविक किमार्थ होइन ।

नगर पालिका र सम्बन्धित विद्यालयका प्रअ, शिक्षकहरु, शिक्षकहरुका पेशागत सँघसँस्थाहरु समस्या पहिचान गर्ने , कारण तथा समाधान पत्ता लगाउने आत्मसमिक्षा गर्ने नीति विधिमा बहस चलाउन, विधिगत पहलकदमी लिन अहिले पनि राजी छैनन् हिचकिचाई रहेका छन, आबस्यक ठानिरहेका छैनन्,।

यति गम्भीर विषयमा दबाब समूहकारुपमा रहेका पेशागत सँस्था शिक्षक महासँघ, नेपाल शिक्षक सँघ, नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक सँगठन, प्याव्सन लगायतले सत्य तथ्य बारे एउटा वक्तव्यसम्म निकाल्न नसक्नुलाई पनि शंकाको नजरले हेर्ने कम छैनन्, त्यहाँ पनि शँकाका छिद्रहरु प्रर्याप्त छन् । प्रअ र विब्यस अध्यक्षहरु अहिले पनि कपी किताप, कलम मसी आदि शैक्षिक सामग्री जस्ता मसिना र आँसिक विषयमा अल्झिरहेका देखिन्छन् ।

यदि यी अतिआवस्यकिय शैक्षिक सामाग्रीको अभाव कारण हो भने यो अति गम्भीर विषय हो यसको निराकरण गरिनु पर्दछ । यदि एउटा दुईटा विद्यालयको मात्र यो समस्या हो भने समस्यालाई सामान्यीकरण गरिनु उपयुक्त मानिदैन ।

पुनर्योग वा समपरीक्षणको बहानामा आठसय विद्यार्थीको नतिजा सुधार गराइयो , दशौ लाख आर्थिक सहयोग गर्ने प्रतिवद्धता आयो , गल्तीहरु ढाकछोप गरिए, विब्यस अध्यक्ष र प्रअहरुको प्रतिष्ठाको घाउमा मलहम लगाइयो र समस्याज्युका त्यू राखियो । यस्तो प्रवृत्तिले शिक्षामा सुधारको सम्भावनाको खोजी गर्दैन किनकी प्रकाशित न्यून नतिजाकोकारण रुपियाँ मात्र हैन ।

अहिले प्राय विद्यालयमा पुस्तकालय छन् । कम्युटर ल्यावछन्, भवन विल्डिहरु र भौतिक सँरचना प्रर्याप्त छन्, धेरै विद्यालयमा घुम्ने चियर, सोफासेट समेत फर्निचर कार्पेटको सजावट छ, छात्रबृत्तिको व्यवस्था छ शैक्षिक सामाग्रीहरु छन्, पुस्तक निशुल्क वितरण हुन्छन्, रुपियाँ र भौतिक संरचनामात्र समस्या हो जस्तो लाग्दैन , समस्या हार्डवयरमा हैन सफ्टयरमा छ शैक्षिक बौद्धिक योजना, कार्यक्रम र कर्तब्य निष्ठता, प्रतिवद्धता, जबाफदेहिता र इमानदारितामा छ भनेर किन नस्वीकार्ने ?

पैशा वा शैक्षिक सामाग्रीको अभाव मात्र कमजोर नतिजाको कारण मान्न गाह्रो छ । रुपियाँ पैसाकै कारण वा कमी भएर यो नतिजा आएको होला र ? थोर बहुत बजेट वितरण त पहिलेदेखि नै हँुदै आएको हो नि , सँघको बजेटको मात्र १० देखि १५ प्रतिशत रकम त शिक्षामा लगानी हँुदै आएको छ, अविभावकको सामाजिक सँस्थाहरुको प्रदेश र स्थानीय तहको लगानी पनि त हुदै आएको छ । रुपियाँ अभाव समस्या हो मानेर स्वीकार्न सक्ने अवस्था देखिदैन ।

यहि वैशाखमा आाठ कक्षाको बिग्रिएका् नतिजाले नगरपालिका र विद्यालयको बीचमा चिसिएको समवन्ध सुधार गर्न विब्यस अध्यक्ष, प्रअ र नगरपालिका सँलग्न एक छलफल कार्यक्रम आयोजना गरिए छ । त्यसकार्यक्रममा आगामी शैक्षिक सत्रमा राम्रोनतिजा ल्याउन र सामुदायिक विद्यालयको सिकाई उपलब्धी राम्रो बनाउन आगामी आर्थिक वर्षमा ठोस योजना र कार्यक्रम ल्याउने उपमहानगर पालिका शिक्षा युवा तथा खेलकुद महशाखा प्रमुखद्धारा उद्घोष गरिए छ । एकातिर यो उद्घोषले वितेको एकवर्ष भित्र कुनै योजना कार्यक्रम नै नबनेको पुष्ट्याई गर्दछ भने अर्कोतिर यसले आठ कक्षाको नतिजामा भएको गल्तिको ढाकछोप र करनी भन्दा कथनी मात्र भएको सत्यलाई उजागर गर्दै न र ? यसको अर्थ गतवर्ष कुनै योजना नबनाई नगरपालिकाको शिक्षा महाशाखा सुतेर बसेको थियो भन्ने अर्थ लाग्दैन ? त्यसो भए आठ कक्षाको बिग्रिएको नतिजाको दोषको भागेदार सिँहदरबार भनिने नगरपालिका पनि हो भनेर किन न ठान्ने ?

गएको एकबर्ष सम्म एउटा चुस्त दुरुस्त नियामक सँस्थाको सँरचना बनाउन सकिएको छैन र भएका सँस्था पनि कार्यात्मक छैनन् । विद्यालय कतिदिन खुल्यो, प्रअ कार्यकक्षमा छ छैन? शिक्षकको हाजिरी के छ , शैक्षिक वातावरण, विषयगत,तहगत शिक्षक दरवन्दी छ छैन, नियमित कक्षा ,आन्तरिक परीक्षा, विषयगत उपलब्धीको अवस्था कस्तो छ ।

सुधारका उपाए के हुन , यी यावत विषसँग सम्बन्धित भएर विद्यालयतिर कसैले ध्यान दिएको देखिदैन । यसप्रति न कुनै जिम्मेवार सँस्था छ न कुनै व्यक्ति जिम्मेवार छ । पुरुस्कार र दण्डको निश्पक्ष, न्यायिक व्यवस्था छैन राम्रो काम गर्नेलाई पुरुस्कृत हैन हाम्रोलाई गरिन्छ, राम्रो सँधै कोपभाजनमा पारिन्छ हतोत्साहित गरिन्छ, कथित शक्ति पद प्रतिष्ठा र भक्तिवालाकै बोलवाला कायम गरिएको छ । सिकाई उपलव्धीमा सुधारको अपेक्षा यस्तो अवस्थामा गर्न त्यति सम्भव देखिदैन ।

नीतिगत हिसाबले मावि तहसम्मको शिक्षाको जिम्मा पालिकालाई भए पनि स्थानीय पालिका हतियार विनाको शिकारी जस्तै हो यो न केहीे गर्नसक्छ न यो सँग केही छ । पाठ्यक्रम , पाठ्यपुस्तक निर्माण, मावि तहको परीक्षा सँचालन, शिक्षक आयोग, पदपूर्ति, सरुवा बढुवा , तलव बृद्धि निर्धारण, निकासा, तालिम प्रशिक्षण , दण्ड सजाय, कार्यबाही आदिइत्यादी कुनै अधिकार नगरसँग छैन अहिलेसम्म केन्द्रसँगै छ भने व्यवसायिकरुपमा शिक्षक कर्मचारी को प्रति उत्तरदायी र जबाफदेही हुन्छन ? नगर पालिकाप्रति कि सँघ प्रति, यो पेशागत सैद्धान्तिक प्रश्न हो । यो एउटै प्रश्नले धेरै पक्ष र पाटाहरुको निर्धारण गरिरहेको हुन्छ, प्रभाव पारिरहेको हुन्छ अहिले शिक्षामा देखिएको परिणाम पनि यसैका बाछिटाहरु हुन ।

अब सिकाइ उपलब्धी र शैक्षिक गुणस्तर बृद्धि गर्ने हो भने सबैमा आलोचनात्मक चेत तथा कमिट्मेन्ट र कम्पिटेन्सिको विकास गर्नु आवश्यक छ । विद्यालयमा नियमित सार्थक, नतिजामुखी निरक्षण, अवलोकन, अनुगमन पर्यवेक्षण गर्ने सँरचनात्मक र कार्यात्मक पहलको जरुरत भैसकेको छ । सम्बन्धित निकायले उदासिनतामा हैन कथनीमा होइन करनीमा कृयाशीलतामा योजनामा कार्यक्रममा विश्वास गर्न सक्नु र सिक्नुको खाँचो छ ।

उपलब्ध साधन श्रोतको उपयुक्त सदुपयोग गर्दै सरकारी निकायले शिक्षा क्षेत्रका अनुभवी जनशक्तिको सल्लाहमा कुशल अविभावकत्व निभाउन सके, समितिले नियमित रेखदेख गर्नसके, अविभावकले ख्याल गर्न सके, विद्यार्थीले अध्ययन र अभ्यास गर्न सके र शिक्षकहरुले पाठ्यक्रमले तोकेका सिकाई उपलब्धीहरु पूरा गर्न कक्षा कोठाभित्र शिक्षण अभ्यास र कृयाकलापलाई पूरा समय इमान्दारिकासाथ सञ्चालन गर्न सके तोकिएको सिकाइ उपलब्धी सजिलै हासिल गर्न सकिने छ ।

यी जिम्मेवारी र कर्तव्यहरुमा थोरै पनि ध्यान दिन सकियो भने आगामी दिनमा कुनै किसिमको शैक्षिक दुर्घटनाको सामना गर्नपर्ने छैन । जनताको करबाट पारिश्रमिक लिने र जनताको मतबाट शासन गर्ने सबैले जनताप्रति जवाफदेही हुन सके अवश्य पनि शैक्षिक सुधार हुन्छ र सम्भव छ ।