१५ चैत्र २०८०, बिहीबार

हो नेपाल बहुराष्ट्रिय राज्य नै हो



कुनै कुनै राज्य (State) मा एउटा मात्र राष्ट्र (Nation) हुन्छ । जसलाई राष्ट्रिय राज्य (Nation State) भनिन्छ । फ्रान्स, जर्मनी, र जापान यसका राम्रा उदाहरण हुन । अनि कुनै राज्यमा बहुराष्ट्र (Multi Nations) हरु हुन्छन । जसलाइ बहुराष्ट्रिय राज्य (Multi Nations Sate) भनिन्छ । अष्ट्रेलिया, अफगानिस्तान, मलेसिया, भारत, अनि हाम्रो देश नेपाल यसका राम्रा उदाहरण हुन । यति वुझिसकेपछि थाहा पाउनु पर्ने कुरा के हो भने बहुराष्ट्रिय राज्य भनेको देश सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देश हो, अलग अलग हुने भनेको होइन । बरु बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने राज्य भित्र समान सांस्कृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक तथा भावनात्मक एकता रहेका मानिसहरु बस्छन जसले राष्ट्रको प्रतिनिधित्व गरिरहेका हुन्छन ।


नेपाल सरकारका उपप्रधानमन्त्री राजेन्द्र महतोले सार्वजनिकरुपमा बोलेको विषय खासगरेर नेपाल बहुराष्ट्रिय राज्य हो भन्ने विषय अहिले देशभर चर्चाको विषय बनेको छ । राजेन्द्र महतोले अखण्ड तथा सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देशलाई खण्डित गर्ने नियतका साथ बोलेका हुन भने त्यो घोर आपत्तिको विषय हो । सवैले त्यसको विरोध र निन्दा गर्नुपर्छ र म पनि त्यसमा सहभागी हुनेछु । राष्ट्र (Nation) तथा राज्य (State) को सैद्धान्तिक अवधारणामा रहेर बोलेका हुन भने यसमा मेरो पनि सहमति छ र र पनि भन्छु नेपाल अखण्ड तथा सार्वभौमसत्ता सम्पन्न बहुराष्ट्रिय राज्य हो ।

सामान्यतया सुन्दा राष्ट्र (Nation) र राज्य (State) एउटै जस्तो लागेता पनि यी दुई फरक अवधारणा हुन । कतिपय अवस्थामा नेताहरु पनि दुविधामा पर्छन यस विषयमा । खास गरेर राजनीतिशास्त्र पढेकाकाहरुले यो कुरालाई राम्रैसंग बुझ्नु हुन्छ किनकी यस विषयमा पढाई हुने गर्दछ । समान्यतया एउटै अर्थ लाग्ने यी दुई शव्दमा ठूलो भिन्नता छ ।

राष्ट्र (Nation) र राज्य(State) को अवधारणामा ठूलो भिन्नता छ । यसको बारेमा अध्ययन गर्दा थाहा हुन्छ । मैले आफूले पढेको, जानेको तथा कतिपय देशहरुमा आफ्नै आँखाले देखेको आधारमा यो आलेख लेखिरहेको छु र यसलाई पाठकहरुले अन्यथा लिनुहुने छैन र यसका बारेमा थप अध्ययन गरेर स्वस्थ छलफलका आधारमा राष्ट्र (Nation) र राज्य (State)का बारेमा आफ्नो बुझाईलाई सही बनाउनु हुने छ भन्ने मेरो विश्वास छ ।

अहिलेको प्रविधिको जमानामा गुगलमा गएर राष्ट्र (Nation) र राज्य (State) का बारेमा खोजेर पढता सबैकुरा प्रष्ट हुन्छ । त्यसले कुनै कुराका बारेमा बोल्दा वा लेख्दा अध्ययनका आधारमा गर्ने हो भने त्यसले आफूलाई सम्वन्धित विषयका बारेमा सहि धारणा बनाउन तथा समाजमा हरेका विषयका बारेमा सहि ढंगले कुरालाई पुगाउन तथा समाजलाई सचेत बनाउन मद्दत गर्छ भन्ने मेरो मान्यता हो । मेरो यहि मान्यताका आधारमा मैले यो आलेख तयार गरेको हुँ ।

नेपालको संविधानको धारा ३ मा राष्ट्रका बारेमा तथा धारा ४ मा राज्यका बारेमा परिभाषा गरेको छ । संविधानको धारा ६ मा उल्लेख गरेर राष्ट्रभाषाका सन्द्धर्भमा गरिएको परिभाषा जस्ताको त्यस्तै लेख्ने हो भने नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषाहरु राष्ट्रभाषा हुन भनेर उल्लेख गरिएको छ । यी कुराहरुवाट पनि प्रष्ट हुन्छ कि राष्ट्र (Nation) र राज्य (State) फरक विषय हुन । सजिलोसंग बुझ्नका लागि मैले राष्ट्र (Nation) र राज्य (State) का विच हुने भिन्नताहरुका बारेमा उल्लेख गर्ने जमर्को गरेको छु ।

बुझ्नु पर्ने पहिलो कुरा के हो भने राज्य (State) का चार मुख्य तत्वहरु हुन्छन र ती हुन जनसंख्या, भौगोलिक सीमा, सरकार र सार्वभौमिकता । यी चार कुराले राज्यको चरित्र निर्धारण गर्दछ । राज्य हो कि होइन भन्ने कुराको निर्धारण गर्दछ । यी चार कुरा मध्य कुनै एक कुरा पनि नभएको अवस्थामा त्यसलाई राज्य (State) मान्न सकिन्न ।

जबकी राष्ट्र (Nation) ले साझा क्षेत्र, साझा जाती, साझा संस्कृति, साझा धर्म, साझा भाषा र साझा इतिहासलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । राज्य राजनीतिक संस्था हो भने राष्ट्र भनेको सामाजिक, सांस्कृतिक, भावनात्मक तथा राजनीतिक एकता हो । राज्य हुनका लागि निश्चित भूगोलको सीमाना हुनु अनिवार्य हुन्छ तर राष्ट्र हुनका लागि त्यो आवश्यक छैन ।

बुझ्नु पर्ने सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा के हो भने सार्वभौमिकता राज्यको मूल मर्म हो । यसको अभावमा कुनै पनि राज्य राज्यको रुपमा रहन सक्दैन । अर्कोतर्फ राष्ट्र भनेको साझा ऐतिहासिक भावना हो । कहिले काही राष्ट्र भनेको राज्य भन्दा पनि वढी चौडा देखिन्छ । मलेसियमा गएर त्यहाँका करिब ३० प्रतिशत मलेसियन चाइनिजहरुको भावना वुझ्ने हो भने राष्ट्र के हो भन्ने बारेमा राम्रोसंग बुझ्न सकिन्छ ।

सबैले बुझ्नु पर्ने मुख्य कुरा के हो भने एउटै राज्य भित्र दुई वा दुई भन्दा वढि राष्ट्रहरु हुन सक्छन । यसको अर्थ यो होइन कि एउटै देश भित्र अरु धेरै देशहरु हुन्छन बरु यसको मान्यता के हो भने एउटै देश भित्र पनि साझा सामाजिक तथा सांस्कृतिक एवम् साझा ऐतिहासिकता तथा साझा भावना सहितको मूल्यमान्यता राख्ने समुदायहरु रहने गर्छन । राज्य कहिले काही विखण्डन पनि हुन्छ । उदाहरणको लागि जस्तो कि सुडान, साउथ सुडान तर राष्ट्र विभाजित हुँदैन किनकी यो भावनात्मक एकतासंग जोडिएको विषय हुन्छ ।

राज्य (State) समाज विकासको पछिल्लो अवधारणा हो पहिले त समुह र कविला र समुदायहरु नै थिए नि हैन र ? तर राष्ट्र (Nation) मानव जातिको उद् विकासबाट जन्मेको अवधारणा हो । राज्यले सधै शक्ति प्रयोग गरेर अर्थात सेना तथा प्रहरी एवं कानुनी संरचनाहरु निर्माण गरेर आफू भित्र रहेका राष्ट्रहरुलाई एकीकृत गरेर राखेको हुन्छ । राज्यले बैधानिक संविधान तथा कानुन बनाएर नियमन गरिरहेको हुन्छ भने राष्ट्रले कहिले पनि वैधानिक कानुन निर्माण गरेको हुँदैन बरु सांस्कृतिक मूल्य, मान्यता तथा परम्पराहरुले चलेको हुन्छ । राष्ट्र भनेको राजनीतिक तथा सांस्कृतिक समिश्रणको आधारमा बनेको अवधारणा हो भने भने राज्य भनेको राजनीतिक तथा कानुनी समिश्रणका आधारमा बनेको अवधारणा हो ।

कुनै कुनै राज्य (State) मा एउटा मात्र राष्ट्र (Nation) हुन्छ । जसलाई राष्ट्रिय राज्य (Nation State) भनिन्छ । फ्रान्स, जर्मनी, र जापान यसका राम्रा उदाहरण हुन । अनि कुनै राज्यमा बहुराष्ट्र (Multi Nations) हरु हुन्छन । जसलाइ बहुराष्ट्रिय राज्य (Multi Nations Sate) भनिन्छ । अष्ट्रेलिया, अफगानिस्तान, मलेसिया, भारत, अनि हाम्रो देश नेपाल यसका राम्रा उदाहरण हुन । यति वुझिसकेपछि थाहा पाउनु पर्ने कुरा के हो भने बहुराष्ट्रिय राज्य भनेको देश सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देश अलग अलग हुने भनेको होइन । बरु बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने राज्य भित्र समान सांस्कृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक तथा भावनात्मक एकता रहेका मानिसहरु बस्छन जसले राष्ट्रको प्रतिनिधित्व गरिरहेका हुन्छन ।

नेपालमा पनि यस्ता धेरै छन । उदाहरणका लागि दलित समुदाय, थारु समुदाय, मधेसी समुदाय आदि हुन । उनीहरुका साझा जाती छन, साझा संस्कृति छन, साझा भाषा छ र साझा इतिहास र साझा भावनात्मक एकता छ । संविधानको धारा ३ मा यस सम्वन्धमा केही कुरा उल्लेख गरिएता पनि केहि कुरा घुमाएर लेखिएको छ । तर संविधानको भाषा सम्वन्धि कुरालाई समेट्न लेखिएका धारा ६ र धारा ७ का उपधारा १ र २ पढ्दा राष्ट्रको बारेमा अझ प्रष्टसंग बुझ्न सकिन्छ । यी सबै तथ्यले के भन्छ नेपाल अखण्ड, सार्वभौमसत्ता सम्पन्न बहुराष्ट्रिय राज्य हो ।

अन्त्यमा अहिलेको प्रविधिको जमानामा गलत कुरा कसैले गर्न सक्दैन भन्ने त सबैले बुझ्नु पर्ने हो । यसका बारेम अनावश्यक तर्क र बितर्क गर्नु भन्दा सबैका हातमा मोबाइल र ल्यापटप छ । त्यसमा गुगल पनि छ । रास्ट्र र राज्यका बारेमा के भिन्नता छ भनेर टाइप गरेमा यस सम्बन्धमा सयौ पोस्टहरु पढन सकिछ । एक पटक पढेर र त्यस अनुसारको धारणा बनाउदा राम्रो हुन्थ्यो भन्ने मेरो आसय हो । सवैको जय होस, सवैको कल्याण होस ।

[email protected]

प्रतिक्रिया दिनुहोस्
विशेष समाचार