बाजुराका तिनै धाममा एकसाथ पुजा (फोटो फीचर)
कोरोना छिचोल्दै तिर्थयात्रा शुरु
बाजुरा । सुदूरपश्चिमकै प्रशिद्ध धार्मिक स्थल बडीमालिका, बुढीनन्दा, स्वामीकार्तिक र खपत्तड बाजुरामै रहेका छन् । बडीमालिकामा चतुर्दशी अर्थात मूलपुजा गर्न मेला लाग्छ । जिल्ला भित्र र बाहिरबाट आएका तीर्थयात्री तथा पर्यटकहरु, बाजुरा स्थित सरकारी कार्यालयको पुजा टोलि र स्थानीय पर्यटक सहित भक्तजनहरु परम्परा अनुसार बिहीबार मेला भर्न त्यस तर्फ लागेका हुन् ।
बडीमालिकाः
बडीमालिका पुजा गर्ने डोटीको सरकारी पुजाटोली हिडि सकेको छ । अछामको बैद्यनाथबाट समेत त्यस क्षेत्रमा फलेको धानको बाला बडीमालिकामा चढाउने परम्परा अनुरुप यो टोली १५ दिन अघि प्रस्थान गरेको हो ।
यस क्षेत्रको प्राकृतिक सुन्दरताले बडीमालिकाको महत्व अझ बढाएको हो । यस क्षेत्रको अवलोकन गर्ने उद्देश्यले आन्तरिक तथा बाह्रय पर्यटकहरु समेत यसैबेला बडीमालिका पुग्ने गर्दछन् । २२ पाटन, त्रिवेणी र खेतीवेती बडीमालिकाका मुख्य आकर्षणहरु हुन् । करिब १४ हजार फिट उचाईमा रहेको भूमिमा रहेका समथर हरिया फाँटहरु, अनि त्यसमाथी फुलेका दर्जनौ प्रजातीका फुलहरुको रमणीयता हेर्दा बडीमालिका साच्चै प्रकृतिको अनुपम उपहार भएको अनुभव हुने यहाँ पुगेकाहरु बताउँछन् ।
औपचारिक पुजाआजा गर्नुपर्ने परम्परा अनुसार छिमेकी जिल्लाहरु अछाम, डोटी, जुम्ला र कालिकोटबाट सरकारी पुजा टोली सहितका तीर्थयात्रीहरु बडीमालिका प्रस्थान गरेका हुन् । बडीमालिका पुजाका डोटीको टोली प्रस्थान गरेको दिन त्यहाँका सरकारी कार्यालयमा बिदा दिने प्रचलन अहिले पनि कायमै छ ।
बाजुराको भूमिबाट बडीमालिका पुग्न तोकिएको स्थानहरुमा बसेर तीन दिन लगाउनैपर्ने परम्परा छ । सोही मान्यता अनुसार जिल्ला भित्रका तीर्थयात्रीहरु त्यस तर्फ हिडेका हुन् । अरु बर्षहरु भन्दा यस बर्ष भक्तजनको उपस्थिती कोभिटका कारण केही कम भएको कुरा पुजारी भानुभक्त जोशीले बताए ।
बाजुराको त्रिबेणी नगरपालीकामा पर्ने बडीमालिकाको धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्व विशिष्ट छ । मागेको बरदान पुरा हुन्छ भन्ने विश्वासले बडीमालिकाको धार्मिक महिमा बढाएको भक्तजनहरु बताउँछन् । स्कन्दपुराणमा उल्लेख भए अनुसार दक्ष प्रजापतिको यज्ञमा महादेवकी अर्धाङ्गिनी सत्यदेवी होमिएर प्राण त्याग गरेपछि महादेवले सत्यदेवीको मृत शरीरलाई बोकेर पदयात्रा गर्दै जाने क्रममा मल्लागिरी पर्वतमा सत्यदेवीको बायाँ अङ्ग पतन भएको थियो । यसै स्थानमा मालिकादेवी उत्पन्न भएकाले बडीमालिका एक प्रमुख शक्ति पीठको रुपमा स्थापित भएको हो । बडीमालिका तीर्थयात्रामा गएका गरेको डोटीका भरतदास श्रेष्ठले भने , ‘बडीमालिकाको महिमा सुनेर पहिलो पटक त्यहाँ जान आएको हुँ ।’
यस बर्ष बडीमालिका यात्रा गरेर स्थानिय अगुवा तुल्सीराम रोकायाले भने, ‘बडीमालिका प्रकृतिको दुर्लभ उपहार हो । यहाँ पुगेपछि जीवनका सारा कष्ट हराएको अनुभूति हुन्छ ।’ पुजाको अवसर पारेर विभिन्न क्षेत्रका पर्यटक तथा तीर्थयात्रीहरु बडीमालिका पुग्ने गर्दछन् ।
यस बर्ष पनि बाजुरा जिल्ला प्रशासन कार्यालयले सुरक्षा र स्वास्थ्यकर्मीको टोली खटाएको छ । कोभिडका कारण सुरक्षा सतरकता अपनाउँका लागि बिशेष पहल गरीएको कुरा सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी समिर भण्डारीले बताएका छन् ।
बुढीनन्दा तालहरुको राजधानी
हाजिरीजवाफमा पनि प्रायः नसोधिने भएकाले यसबारे धेरैलाई थाहा छैन । तिलिचोपछि दोस्रो उचाईमा रहेको ताल पनि नेपालमै पर्छ, बाजुराको बुढीनन्दा क्षेत्रमा । धार्मिक आस्था र अपार प्राकृतिक छटाहरुको सुन्दरताले महत्वपूर्ण बुढीनन्दा क्षेत्रमा रहेको ताल विश्वमै दोस्रो उचाईमा रहेको तथ्य सार्वजनिक भएपछि यसबारे चाँसो बढ्न थालेको छ ।
बुढीनन्दा देवी थापनको पटासँगै चट्टान नै चट्टानको बीचमा ठूलो ताल छ । यस वरिपरि अरु ९ वटा ताल पनि छन् । मुख्य तालको उचाई समुन्द्री सतहबाट ४ हजार ५ सय ८१ मिटर रहेको छ । तालको लम्बाई, चौडाई तथा गहिराईबारे आधिकारिक तथा विस्तृत अध्ययन भने सरकारी निकायबाट भएको छैन ।
बुढीनन्दाका क्षेत्र प्राकृतिक सुन्दरताको अनुपम उहाहरण हो । ‘मुख्य तालको वरिपरी परिक्रमा गर्न झण्डै डेढ घण्टा लाग्छ’ स्थानीयबासिन्दा रामबहादुर बोहराले बताए । यो ताल ठूला पहाडको बीचमा गोलो आकारमा रहेको छ । स्थानीयबासिन्दा नवीन शाहीले दिएको जानकारी अनुसार त्यस क्षेत्रमा फूलदह, चरीताल, कैलाश ताल, महाँदेब महारुद्र ताल, राक्षेशीताल, मष्टाताला, सुनन्दा ताल, बुढीनन्दा ताल लगायतका नौवटा ताल छन् ।
लौरी बिनायक, खेतीबेती, बर माग्ने डाँडो, गाई गोठ, धौलीगाड, धनभण्डार, छाप्रे पाटन लगायतका मनमोहक ठाउँ बुढीनन्दामा छन् । बुढीनन्दा पुग्दा मन चङ्गा हुन्छ, घोडा भेडाका लस्कर र गाईभैंसीका गोठ देखिन्छ ।
बर माग्न बुढीनन्दा जाँनु, रंगहेर्न मालिका हो । भन्ने यहाँको उखान रहेको छ । यस क्षेत्रमा रमाईलो र अन्य उद्देश्य भन्दा पनि तपध्यान गर्ने बृद्ध–बृद्धा र उमेर छिपेका हरु बढी जाँने गरेका छन् ।
यहाँको अर्को महत्वपुर्ण कुरा त्यती उचाईमा रहेका ताल अरु ठाउँमा नभएका कारण करिब दुई सय देखी तिन सय सम्मको उचाईमा रहेका बुढीनन्दा तालबाट धनभण्डार नजिक झार्ने झरन र निरंकारी ताल बाट आउँने झर्नाको उचाई र त्यसको समुन्द्री सतहबाटको उचाई लाई सरकारी निकायबाट प्रमार्णीत गर्न मात्र सक्ने हो भने यसको महत्व झन बढी हुँने कुरा नागरीक अगुवा धर्मराज पाध्याले बताएका छन् ।
ताल रहेको ठाउँ जाने बाटोमा ठूल्ठूला झरना, कैयौं प्रजातिका रङ्गीचङ्गी फूलहरुले संसारकै सुन्दर बगैंचाहरुको झझल्को दिन्छ । खप्तड राष्ट्रिय निकुन्ज हुँदै रारा जाने पर्यटकका लागि बीचबाटोमा पर्ने क्षेत्र भएकाले पनि यसको महत्व भबिस्यमा बढ्ने देखीन्छ । बाटोमा हिँड्दा मृगका बथान, यार्सागुम्बा, कटुकी, हत्ताजरी, बाह्रजरी र जटामसी लगायतका सयौं जडिबुटी भेटिन्छन् ।
अहिले सम्म त्यस क्षेत्रमा जाँनका लागि छाप्रेपाटन बाट माथि खुट्टामा जुुत्ता चप्पल लगाएर जाँने परम्परा छैन । त्यागि र सन्यासि र एक चित्त भएर जाँने भएका कारण आफुृले स्वचेको बर पाईने जनबिश्वास रहेको छ । देबीको थापना गरेको पटामा भेटीने फटसीला दर्शनार्थीले पुजामा जाँन ढिला गरेमा बिच बाटोमा आउँने गरेको कुरा स्थानिय खडक बोहराले बताए ।
बुढीनन्दा अवलोकनका लागि साउन–भदौ उपयुक्त महिना मानिन्छ । जनैपूर्णिमामा त्यहाँ भब्य मेला लाग्छ । कोल्टी गाविसमा पर्ने यो क्षेत्रमा पुग्न सदरमुकाम मार्तडीदेखि चारदिन पैदल हिँड्नुपर्छ । बुढीनन्दा भगवतीका नामले त्यस क्षेत्रको नामाकरण भएको किंवदन्ती छ ।
ताल तथा मन्दिर रहेको ठाउँमा पुग्न बाटोमा दुईदिन बास बास्नुपर्छ, त्यो पनि प्राकृतिक गुफाहरुमा । चट्टानमा रहेका गुफा गुफामा बस्नु पर्ने धार्मिक परम्परा छ ।
यस क्षेत्रमा कालो बश्र र छालाको प्रयोग गरीएका सामानको प्रयोग गर्न राम्रो नहुँने बताईन्छ । बुढीनन्दा पुग्न नेपालगञ्ज हुँदै कोल्टीको हवाई यात्रा सहज छ ।
कोल्टीदेखि अढाई दिनमा पुगिन्छ । बाटोमा गोठालाहरुले पर्यटक तथा दर्शनार्थीहरुको भब्य स्वागत सत्कार गर्छन् ।
केही बर्षबाट जिल्ला प्रहरी कार्यालय बाजुराले सुरक्षाको ब्यवस्था गर्दै आएको छ । यस बर्ष समेत कोल्टी बिमानस्थल सुरक्षा गाडबाड एक टोली र प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र कोल्टी बाट स्वास्थ्य कर्मीको टोली पठाउँने निर्णय जिल्ला विकास समिती बाजुराले गरेको छ ।
स्वामीकार्तिक आस्थाको धरोहर
सुदूर र मध्यपश्चिको धार्मिक धरोहर बाजुरा जिल्लाको जुकोट गाउँ विकास समितीमा रहेको स्वामीकार्तिक सात ऋषीको धाममा साउँनपुनि पर्वको चहलपहल सुरु भएको छ । जुम्ला, बाजुरा, कालीकोट, हुम्ला र मुगु जिल्लाको मुख्य धार्मीक स्थलको रुपमा उक्त धाम परीचित छ ।
स्कन्द पुराणको महत्वपुर्ण शब्द स्वामीकार्तिकको पुजा आरधना एसियामा फरक फरक तरीकाले गर्ने गरीन्छ । भारतको उत्तर प्रदेशको तामीलाडु राज्यमा तामिललाडु रक्षकका नाममा यसको पुजा गर्ने गरीन्छ, नेपालका बिभिन्न जिल्लामा यसलाई देव सैन्यशक्तिका रुपमा पुजा गरीन्छ भने सिंगापुर,मलेसीया,श्रीलङ्का लगाएतका देशमा शक्तिपिठका रुपमा पुजा हुँने कुरा धार्मीक अध्यान प्रतिबेदनमा उल्यख गरीएको भेटीन्छ ।
बाह्रै महिना पुजा लाग्ने बाजुरा जिल्लाको स्वामीकार्तिक धाममा भदौ दोस्रो साता जनैपूर्णिमाको अघिल्लो दिन चतुर्थीमा लाग्ने मुख्य मेलामा हो । यस बर्षको पुजाको तयारी भएको कुरा दुधऋषीका धामी रुपबहादुर शाहीले बताए ।
त्यस क्षेत्रमा सुनन्दा भगवतीको समेत मन्दीर रहेकोले बडीमालिका र बुढीनन्दा भगवतीको पुजा लाग्ने दिनमानै त्यस क्षेत्रमा समेत मेला लाग्ने गर्दछ । भगवतीको दर्शन गरे मनले चिताएको वरदान प्राप्त हँुने जनविश्वास छ । भने स्वामीकार्तिको दर्शन र आरधनाले शत्रुहरु नासहुँने र यस धामलाई मुद्धामामिला छानबिनको न्यायीक निकाय समेत मान्ने गरीन्छ । यही बिश्वासमा विभिन्न स्थानबाट सयौं तीर्थालुहरू यहाँ पुग्ने गर्छन् । सदरमुकाम मार्तडीदेखि ३ दिन पैदल हिंडेपछि पुगिने स्वामीकार्तिक धाममा जनैपूर्णिमाको अघिल्लो दिन सुनन्दा भगवतीको चतुर्थीमा र पुर्णिमाको दिन स्वामीकार्तिकोे मेला विशेष मानिन्छ । ‘देश र बिदेशमा रहेका तीर्थालुहरू हरेक बर्ष आउँने गरेका छन्’ पुजारी मोहनलाल उपाध्यायले भने ।
पर्वको सात दिनअघि जुम्लाको स्वार्मीकार्तिक गाउँ विकास समिती बाट औपचारिक रूपमा हिडेको टोलीले बर्षेनी पूजाआजा गर्नुपर्ने परम्परा अनुसार पूजा टोलीसमेत स्वामीकार्तिक धाम खुन्कामा आउने गर्छन् । बाजुराको बडिमालिका नगरपालीका वडानं ९रजातोली बाटसमेत पूजा टोली तीन दिनअघि प्रस्थान गर्दछ ।
जुम्लामा संचालन भएको तत्कालीन राजा सुर्तिशाही महाराजको राज्यबाट भाईहरु छुटीएर जुकोट आएकाहरुले वाईमा दरबार र कोल्टीको दानी गौडामा अदालत संचालन गर्दाको समयमा नैन्याल नामक देवतालाई पुज्ने गरेको र पछि स्वामीकार्तिक आउँदा आफुलाई देउँता मान्न आग्रह गरे पछि राजाको तर्फबाट हामीले मान्ने देवतालाई त्यरो शक्ति देखा भन्दा स्वामीकार्तिकले नैन्याल लाई भगाएको र हाल नैन्याल गुफा रहेको स्थान बाट भासीएर हाल कालीकोट जिल्ला धौलागोह गाबिसको कर्णाली नदिको बिचमा मन्दीर रहेको कुरा जुकोट गाबिसका बृद्ध नरजंग शाहीले बताए ।
सतियुगमा भगवान शिब र पार्बती पासा खेलीरहेको समयमा शिबले पासामा हारेर सबै सुम्पे पछि पार्वतीलाई छोडर एकान्तमा गएका थिए । शिबलाई रीजाउँ पार्बतिले म संग भएको सबै सम्पती तपाईको त होनी भन्दा त्यसो भए तिम्रो गंगा मलाई देउँ प्यास लाग्यो भन्दा पार्बतिले गंगा सुम्पेकी थिईन् । त्यस पछि शिबले त्यस गंगाको सेवन पछि भुमि,अग्नी र गंगेदेवीको शक्तियुक्त बालक जन्माएका थिए । त्यो नै स्वामीकार्तिको जन्म भएको धर्मगुरु राजेन्द्र उपाध्यायले बताएका छन् ।
उपाध्यायले भने ः ‘खड्क र धनुष धारी स्वामीकार्तिकले देवताहरुलाई आच्छु –आच्छु पारेको तार्काशुर राक्षसको बिनास पछि देवताहरुले उनलाई युद्ध भुमीमा सैन्यप्रमुख मानेका थिए ’ शिब पुत्र कुमारको अर्को नामका स्वामीकार्तिकको रेखपाल सप्तऋषीका पत्नीहरुले गरेकोले कार्तिक धातृ समेत नामले सम्बोधन गर्ने गरीन्छ ।
जुम्लाको स्वामीकार्तिक गाबिस पहिले जंगल भएको र त्यहाँको जंगल स्वामीकार्तिकको बर्दानले खेत र कुलो बनेको हुँदा त्यस गाबिसमा फलेको धान, गाई, र घोटा प्रत्यक बर्ष ल्याएर स्वामीकार्तिकमा आएर चढाउँनु पर्ने प्रम्परा रहेको छ । द्धन्द्धको समयमा रोकीएको जुम्लाको परम्परा द्धन्द्धपछि फेरी जोडीएको छ जुम्ला स्वामीकार्तिक गाउँका छक्क शाहीले बताए ।
