रहर र करकापमा विहे, पछि पछुताउ

मोहन शाही/डोटी । डोटीको दिपायलसिलगढी नगरपालिका वडा नम्बर ७ बुडितोलाकी रुपा कोलीको उमेर बल्ल २० वर्ष पुग्यो । उनका दुई सन्तान भइसकेका छन् । भरखर विहे गर्ने उमेरमा दुई सन्तान हुर्काउदै गरेकी रुपा अहिले नै अधवैशैं झै देखिन थालेकी छिन् । उनी स्वयं भन्छिन्– बालकालमै विहे गरे, मेरो भविष्य बर्बाद भयो । उनी मुक्त हलिया वस्तीमा बस्छिन् ।

“आमाबुवाले सानैमा बिहे गरिदिए” छोरीलाई काखीमा च्यापेर उनले भनिन– उमेर कसरी ढल्क्यो थाहै भएन । सानैदेखि पढ्ने रहर पनि बिबाह पछि सकियो । रुपा अहिले पछुताउनु बाहेक आफूसंग विकल्प नभएको बताउछिन् ।
रुपाकै छिमेकी मन्नी कोलीको उमेर २४ वर्ष भयो । उनको पनि कलिलो उमेरमा विहे भएको हो । अहिले उनका तीन सन्तान भइसकेका छन् । जेठी छोरी पाच वर्षकी पुगिन् । सरकारको सहयोगबाट मुक्त हलियालाई घर र जग्गा पाइए पनि तीन सन्तानको लालनपालन गर्न गाह्रो भएपछि श्रीमान्लाई काम गर्न भारत पठाएको उनले बताइन् ।
उनले आफलाई बालविवाहका परिणामबारे जानकारी भए पनि बाबुआमाको अगाडी कुनै सीप नचलेको बताइन् । मन्नीको २४ वर्षकै उमेरमा उनको कम्मर दुख्ने समस्या सुरु भइसकेको छ । उनले दुई पटक गर्भपतन समेत गराएको बताइन् । “जीउ कमजोर भएको छ, कम्मर धेरै दुख्छ’ उनले दुखेसो सुनाईन्– त्यतिवेला आमाबुवासंग झगडा गरेर भए पनि अहिले नै बिहे गर्दिन भनेर किन भन्न सकिन भनेर पछुतो लागिराख्छ ।
डोटीकै जोरायल निरौलीकी उर्मिला कलेल पनि बेलाबेलामा झस्किरहन्छीन् । उनलाई पढाइमा खासै मन लाग्दैन । “सानी छ“दा पढाइ नै सबथोक हो भन्ने सोच्थे, नर्स बनेर बिरामीको सेवा गरेको कल्पना गरिरहन्थे’ आशु झार्दै उनले भनिन्– तर, परिवार र छरछिमेक सबैबाट बिहे गर्नु पर्ने कचकचले केही सोच्नै सकेकी छैन । बिहेको कुरा आलटाल पार्न आफुले घरको काममा सघाएर अभिभावकलाई भुलाउने प्रयास गरिरहेको बताइन् ।

छतिवन बुडरकी नन्दा जेठारा १५ वर्षकी भइन् । उनलाई पनि बिहेको दबाब आउन थालेको छ । तर उमेर नपुग्दै बिहे गर्दा उनकी फुपुकी छोरी सरस्वती रावलले ज्यान गुमाउनु परेको घटना नन्दाले भुलेकी छैनिन् । बिहे गरेको एक वर्ष नपुग्दै गर्भवती रहेकी सरस्वतीको बच्चा जन्माउन नसकेर घरमै मृत्यू भएको थियो । “म मरे पनि अहिल्यै विहे गर्दिन भनेर अडान कसेकी छु’ नन्दाले डोटीका बिपीनगरमा बालबालिका सम्बन्धी आयोजित एक कार्यक्रममा भनिन्– घरको सानो काम बिग्रने बित्तिकै फेरि बिहेको कुरा उठीहाल्छ ।
बालबिबाहपछि सुखी र खुसी जीपनयापन गरिरहेको कथा सुनाउने थोरै भेटिन्छन् । केही परिवारबाहेक अधिकांसका घरमा उमेर नपुग्दै बिबाहका लागि प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रुपमा दबाब आउने गर्ेको छ । अभिभावकहरूको करकाप भन्दा पनि आफ्नै इच्छाले बिहे गरेका जोडी पनि पछि देखापर्ने समस्यासंग जुध्न नसकेर पछुताउने गरिरहेका छन् । बिशेष गरि गरिब, बिपन्न र शिक्षाबाट बञ्चित रहेका परिवारमा बालबिबाह जार्ी छ ,
सामुदायिक बिकास केन्द्र नामक एक गैरसरकारी संस्थाको सहयोगमा दिपायलसिलगढी नगरपालिका वडा नम्बर ८ का जनप्रतिनिधीहरूले गरेको एक सर्वेक्षणबाट तीन वर्षको अवधीमा एक सय ६३ वटा बालविवाह भएको पाइएको छ ।
वडाध्यक्ष रामबहादुर खड्का अनुसार २०७३ सालमा मा ३८, २०७४ मा ५६ र २०७५ सालमा ६९ वटा बालविवाह भएका थिए । सामुदायक बिकास केन्द्रले बालबिबाह गरेका दम्पतीहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन तथा अन्यलाई बालबिबाह प्रति निरुत्साहीत गर्न नगरपालिकासंगको सहकार्यमा बिभिन्न आयआर्जन र शिक्षा क्षेत्रमा काम गरिरहेको छ ।

दिपायल सिलगढी नगरपालिकाका सामाजिक बिकास अधिकृत रमेश जोशीले नगरको वडा नम्बर ९ मा एक सय बालबालिकामा गरिएको एक सर्वेक्षणमा २० प्रतिशत अभिभावकहरूका सात सन्तान रहेको भेटिएको उल्लेख छ । ५० प्रतिशत दम्पतिको चार देखि छ जना र ३० प्रतिशतको तीन जना सम्म सन्तान रहेको तथ्यांक रहेको सामाजिक बिकास अधिकृत जोशीले बताए ।

सामाजिक संजालले ल्यायो बिकृती

“पढाईमा मात्र होइन सर, सामाजिक संजालले पनि विकृति ल्यायो’ बालबिहेबारे विद्यार्थी र अभिभावकहरूबीच आयोजीत कार्यक्रममा मष्टेश्वर मावि, महादेवस्थानका ब्यवस्थापन समिति अध्यक्ष उदयसिंह रोकायाले दुखेसो गर्दै भने– आजभोली युवाले मायाप्रेमका नाममा सामाजिक संजालको दुरुपयोग गर्दै बाल बिबाहदेखि यौन अपराधमा पनि संलग्न भइरहेका छन् ।
अध्यक्ष रोकायाका बुझाईमा मोबाइल तथा सामाजिक संजालहरूले विकृति बढ्दै गएको छ । “तिनलाई कार्वाही गर्ने ऐननियम पनि स्पष्ट छैनन्’ उनले भने– आफ्नै इच्छाले बिहे गरेको भनेर अडान लिए पनि अभिभावकहरू पनि त्यसै छोडिदिन्छन्, त्यस्ता घटनामा परेकालाई कार्वाही नगरेकाले पनि प्रोत्साहन पाएका हुन् ।
कक्षा ८ मा पढ्दा पढ्दै माया बिष्ट (नाम परिवर्तन) को फेसबुकमा युवकसंग चनजान भयो । दिपायल सिलगढी नगरपालिका वडा नं. ७ की १५ वर्षीया विष्ट (नाम परिवर्तन) फेसबुकको सम्बन्ध विवाहमा परिणत भयो ।
त्यसैगरी बडिकेदार गाउपालिका वडा नं. ४ मान्नाकापडी गाउका १७ वर्षिय दीपक (नाम परिवर्तन) ले छिमेकी गाउकी १४ वर्षिया शर्मिलासंग मोबाइलको कुराकानीबाट शुरु भएको प्रेम सम्बन्ध फेसवुक हुदै जीवनसाथीका रुपमा परिणत भयो ।
माथि उल्लेखित घटना केही उदाहरण मात्रै हुन । सूचना प्रविधिको विकाससगै बालबालिकाको मोबाइल र सामाजिक सञ्जालमा सहज पहुचले आफै बालबिहे गरी जानेको संख्या पनि बढ्दै गएको छ । बडिकेदार गाउपालिकाकी सामाजिक कार्यकर्ता मुना मटेलीका अनुसार गत वर्षको मंसिर देखि असार सम्म १८ जना आफै सामाजिक संजालको माध्यमबाट सम्बन्ध बनाएर बालबिहे गरिसकेका छन् । मटेलीले भनिन् ‘सामाजिक सञ्जालवाट सम्पर्क भएर बिहे गर्ने धेरै छन् , पहिला –पहिला त मैले त्यती ख्याल गरेकी थिईन तर मंसिर यता १८ जनाको बावविवाह भएको मेरै आखाले देखेकी छु ।

पढाईबाट बालिका बञ्चित

६ भाई बिहीनि मध्यकी जेठी हुन् भिमा कुमारी खड्का । कापी कलम र परिक्षा शुल्क तिर्न नसक्दा उनले दोस्रो त्रैमासिक परिक्षा दिन पाइनन् । आदर्श गाउपालिकाको वडा नं. १ (साबिकको बाझककानी गाबिस) स्थित भैरब माबिमा पढ्दा पढ्दै आठ कक्षा घरायसी कारणले छोड्नु प¥यो ।
साबिकको कालिकास्थान गाबिस मौवास्थित शारदा माबिमा कक्षा पा“च सम्म सुस्त मनस्थितीका बिद्यार्थीहरूलाई आवास सहित पढ्ने व्यवस्था छ । त्यहा“ डमरी गाउकी १५ बर्षिया कमला कुमारी खड्का पढ्ने गरेकी थिइन् । पा“च कक्षाको पढाई पुरा गरेपछि बिद्यालयले आवासीय सुबिधा दिन नसक्ने जनाएपछि उनको पढाई छुटेको छ । घरबाट ४÷५घण्टा पैदल हिडेर उनी एक्लै बिद्यालय आउन सक्दीनन् । खर्च व्यहोरेर पढाउन सक्ने आर्थिक अवस्था उनका बुवा राम बहादुरमा आ“ट छैन । ‘पढ्ने रहर धेरै हो,तर म चाहेर पनि रहर पुरा गर्न सकिरहेकी छैन’, कमलाले दुखेसो पोखिन्–‘आमा बुवाले मलाई पढाउने कि म पछिका अरु पा“च भाईबहिनीको स्याहार गर्ने ? पढ्ने धोको अव अधुरै रहने भयो ।’
यस्ता बिभिन्न समस्याले पढाई छाड्ने छात्राहरू बाझककानीमा अरु पनि छात्रा छन् । सरकारले निशुल्क शिक्षा भन्दै छात्राहरूलाई पढाईप्रति आर्कषित गर्न खोजेपनि बिभिन्न कारणले पढाई छोड्न बाध्य छात्राहरूको संख्या डोटीमा ठुलो छ । भिमा र कमला केही उदाहरणमात्र हुन् । महिला बिकास कार्यालयमा दुई वर्ष अघि महिला बिकास निरिक्षकको रुपमा काम गरेकी सबिना श्रेष्ठले बाझकानीमा छात्राहरूले पढाई छोड्ने अवस्था भयावह रहेको बताउछिन् । ‘यसरी पढाई छोड्ने किशोरी छात्राहरूको संख्या बाझककानीमा मात्रै ३६ जना फेला पारेका छौं’, निरिक्षक सबिनाले भनिन्–‘उनीहरूलाई संगठीत गरेर बिद्यालयमा उनीहरूको पहु“च कसरी बढाउने भनेर छलफल चलाइरहेका छौं ।’ महिला बिकास कार्यालय डोटीले राधाकृष्ण किशोरी समुहमा आवद्ध गराएर उनीहरूका अभिभावक, बिद्यालयका शिक्षकहरूसंग छलफल गरिरहेको श्रेष्ठले जानकारी दिइन् ।
पढाई छोडका अधिकांस छात्राका अभिभावक रोजीरोटीका लागि भारत गएर काम गरिरहेका छन् । घरमा भाईबहिनीको संख्या बढीरहेकाले तीनका अभिभावकले सबैको स्याहारसुसार र पढाई खर्च धान्न सकेका छैनन् । ७ कक्षा पढ्दा पढ्दै पढाई छोडेकी अमृता खड्काले घरमा रहेकी एक्ली अपाङ्ग आमाको घरमा तीन भाईबहिनीको लालनपालनको जिम्मेवारी आफ्नो का“धमा आएकाले पढ्ने रहर त्याग्नु परेको दुखेसो गरिन् । ‘अपाङ्ग आमाको उपचारका लागि भारतमा काम गरिरहेका बुवाको कमाई ठीक्क छ’, सिरकला गाउकी अमृताले आफ्नो बाध्यता सुनाइन्–‘घरको चुलोमा आगो बाल्ने सम्म नहु“दा मैले घरको काम गर्दैमा ठीक्क भएको छ ।’ कतिपय छात्राले अभिभावकले छात्राप्रती हेर्ने सकरात्मक दृष्टीकोण नहु“दा आफुहरू पढाईबाट बञ्चित भएको गुनासो गरेका छन् । कतिपय पढाई छोडेर बालबिबाह गरेर गर्भवती समेत भएका छन् । ‘महिलाले पढाई छाडेको त अरु गाउतिर पनि देख्न सुन्नमा पाइन्छ’, महिला बिकास निरिक्ष्ँक सबिना श्रेष्ठले दुखेसो गरिन्–‘तर कलिलै उमेरमा पढाई छाडेका बहिनीहरू बाझककानीमा देखियो, बहिनीहरूका कुरा सुन्दा जीउ नै सिरिङ्ग हुन्छ ।’ उनले पढाई छाडेका अभिभावकहरूको छलफल पछि ७ जना बहिनीका अभिभावकले बैशाखबाट पढाउन सुरु गर्ने प्रतिबद्धता गरेको जानकारी दिइन् ।