नमूना राजधानीको लागि अवधारणा–पत्र

पृष्ठभूमि

सुदूरपश्चिम प्रदेश सभाको दोस्रो अधिवेशनको २०७५ असोज १२ गतेको ४६ औं वैठकले सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी केन्द्र कैलाली जिल्लाको गोदावरी नगरपालिका वडा नम्बर २ र ४ मा हुने निर्णय गरिसकेको छ । यस क्षेत्रमा राजधानी स्थापना गर्न कुनै पनि संरचनाहरु निर्माण गरिसकेका छैनन् । सून्यवाट सिर्जना गर्नु छ । राजधानीको लागि पुर्वाधार निर्माण गर्न थुपै्र आर्थिक भार व्यहोर्नु छ । यी सबै सत्यतथ्यलाई आधार मानेर प्रदेश सभाले प्रदेश राजधानी नमुनाको रुपमा विकास गर्न चाहेको छ । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलाई सुदृढ पार्न प्रदेश राजधानीले विशिष्ट भूमिका निर्बाह गर्छ नै । त्यसैले राजधानीको लागि आवश्यक सबै संरचना नमूनाको लागि प्रस्तुत गर्नु पर्छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशका आम जनसमुदाय, प्रदेशसभा, प्रदेश सरकारको चाहनालाई साकार पार्न इतिहासले वर्तमान पुस्तालाई जिम्मेवारी दिएको छ । अतः हरेक क्षेत्रमा विज्ञता हासिल गर्नुभएका विद्धान वर्गलाई हाम्रो प्रदेशको राजधानीलाई नमूनाको रुपमा विकास गर्न सुझाव सल्लाह दिन आग्रह गरेका छौ । त्यसैले यो “नमूना राजधानीको निम्ति अवधारणा पत्र” तयार गरिएको छ ।

भौगालिक बर्णन

(क) स्थिति
सुदूरपश्चिम प्रदेशको कैलाली जिल्ला, गोदावरी नगरपालिका वडा नम्बर २ र ४ मा गोदावरी क्षेत्र पर्दछ । गोदावरी क्षेत्रलाई नै सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी केन्द्र तोकिएको छ । यो क्षेत्र अक्षँंशको हिसावले २८ड्ढ ८६” र देसान्तरको हिसावले ८०ड्ढ ५८” को सेरोफेरोमा पर्दछ । चुरे पर्वत शृंखलाको कोखमा, तराई क्षेत्रको सिरानमा, नेपाल–भारत सिमानाको २५ किलोमिटर उत्तरमा र धनगढी बजारवाट १५ किलोमिटरको दुरीमा रहेको गोदावरी क्षेत्र हो ।
(ख) सिमाना
गोदावरी क्षेत्र गोदावरी नगरपालिकाको मध्येभागमा रहेको छ । त्यसैले यसको सिमाना पनि गोदावरी नगरपालिकाका वडाहरुले घेरेको छ । यसको पश्चिममा वडा नम्बर ३ , १० र १२, पूर्वमा वडा नम्बर ४ को ठूलो भाग, उत्तरमा चुरे शृं्खला अर्थात् वडा नम्बर १२ र ४ को भूभाग र दक्षिणमा वडा नम्बर १ र ६ पर्दछन ।
(ग) भू–वनोट
गोदावरी क्षेत्र चुरेको बेसी भागमा रहेको हु“दा यो क्षेत्रको भू–बनोट कंकडयुक्त छ । यसको उत्तरतर्फ ढुङ्यान, मध्यभाग कंकड र दक्षिण भागमा वालुवायुक्त दोमट माटो रहेको छ । यस क्षेत्रमा गोदावरी नदी बगिरहेको हु“दा किनारी भागमा कंकड, ढुंगा, खहरे, बालुवायुक्त बगर पनि छ । यस क्षेत्रको भू–वनोट हेर्दा यहा“ खेतीयोग्य भूमि कम छ । बुट्यान झाडीको उपयोग छ र ठूला रुखको लागि उपयोगी देखि“दैन ।
(घ) हावापानी
यो क्षेत्र डा“डाका“डाको बेसीमा रहेको हु“दा यहा“को हावापानी उत्तरतर्फ समशितोष्ण र दक्षिणतर्फ उष्ण खालको छ । गृष्मयाममा गर्मी र हिउ“दमा केहि चिसो हुन्छ । बा“की समय न्यानो हुन्छ । गृष्मको अधिकतम तापक्रम ४६ डिग्री सेल्सियस वर्षा औसत १८६०.४७ मिलिमिटर र हिउ“दको न्युनतम तापक्रम पा“च डिग्री सेल्सियस र औसत वर्षा १८.९२ मिलिमिटर हुन्छ ।
(ङ) नदी
यस क्षेत्रको मुख्य नदी गोदावरी हो । यो उत्तर दक्षिण भएर बगिरहेको छ । यस क्षेत्रको पूर्वी भागमा खुटिया खोला वगिरहेको छ । यो नदीको किनारी भागमा मेसिनरी तटबन्धन तथा जैविक तटबन्धनको आवश्यकता छ । यसले निर्माण गरेको बगरहरुमा वृक्षारोपण गर्न आवश्यक छ ।
(च) वन तथा वातावरण
गोदावरी नगरपालिका वनजंगलको हिसावले निकै महत्वपूर्ण छ । यहा“को वन क्षेत्रले तराई, चुरे र पहाडलाई जोडेको छ । तराईदेखि उच्च पहाडी भागमा पाईने जैविक विविधताको लागि प्रसिद्ध छ । कोणधारी वन, पतझर वन र सदावहार वन यहा“ पाइन्छ । चुरे तथा पहाडी भागमा सल्लो जातका रुखहरु र तराई भागमा साल, सिसौ, चा“प, हल्दु जातका रुखहरु बढी मात्रामा पाईन्छन । यो नगरपालिकाको कूल क्षेत्रफलको ६४ प्रतिशत भूमि जंगलले ढाकेको छ । यस नगरपालिकामा कूल १०८५३.१ हेक्टर वन समुदायमा हस्तान्तरण गरिएको छ । निगाली र सहजपुरमा ६१४८.२२ हेक्टर र गोदावरी, मालाखेती, गेटा, श्रीेपुर क्षेत्रमा ४७०४.८८ हेक्टर वन समुदायमा हस्तान्तरण गरेको छ । बा“की बनजंगल सरकारी क्षेत्रमा रहेको छ । खास गरेर सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी गोदावरी क्षेत्रमा ठूला रुखवृक्ष कम संख्यामा छन् । साना बुट्यानहरुले हराभरा देखिन्छ । यस क्षेत्रमा केही भागमा हल्दुका रुखहरु छन । सालका रुख छैनन् । रुइना, भल्लर, बर्धाइनो वढी छन । कुनै स्थानमा सिसौका रुख पनि छन् । कंकड, ट्याफीयुक्त माटो भएकोले ठूला रुखको विकास हुने सम्भावना छैन । सदियौंदेखि विकास भएको वन क्षेत्रमा पनि ठूला रुखहरुको विकास भएको देखिदैन ।
गोदावरी नगरपालिकाको उत्तरी चुरे क्षेत्रमा घोरल, मृग, ब“देल, रतुवा, बाघ, स्याल तथा चराचुरुङ्गीमा कालिच र लुइचे वढी मात्रामा पाइन्छ । तराई क्षेत्रमा निलगाई, चितल, बाघ, ब“देल, जंगली खरायो, वाह्रसिंगे, जरायो, दुम्सी, स्याल र चराचुरुङ्गीमा मयुर, चील, ढुकुर, मैना, सुगा गरी विभिन्न थरीका चराहरु पाईन्छ ।
वातावरणको हिसावले गोदावरी क्षेत्र निकै उपयुक्त छ । बनजंगल, बन्यजन्तु, चराचुरुङ्गी, मानिसको वसोवास तथा उद्योगधन्दा सञ्चालन आदिको हिसावले यहा“को वातावरण खासै बिग्रेको छैन । यस वातावरणलाई अझ राम्रो वनाउन आवश्यक तयारी गर्नु पर्छ ।

छ) वसोवासको स्थिति
गोदावरी नगरपालिकामा खासगरी अत्तरीया बवार, श्रीपुर, गोदावरी बवार, वुढीतोला बजार, स्याउली बवार, र गेटा बजार रहेका छन । यसको साथै प्रमुख टोल, वस्ती ८६ र सहायक टोलवस्ती ५० भन्दा वढी छन । यस नगरपालिकामा १२ वडा कायम रहेका छन् । कूल घरधुरी १४,९१५ रहेका छन् । यहा“ पुरुष ३६,६४२ र महिला ४१,३७६ गरी कुल जनसंख्या ७८,०१८ छ । राजधानी केन्द्र तोकिएको वडा नम्बर २ को जनसंख्या ७४३३ र वडा नम्बर ४ को जनसंख्या ७५८५ गरी कूल जनसंख्या १५,०१८ छ । राजधानीका संरचनाहरु निर्माण हुने स्थान गोदावरीमा एकदम न्यून जनसंख्या छ ।

३. नामाकरण
गोदावरी क्षेत्रको नाम गोदावरी नदीबाट रहन गएको हो । पवित्र देवभूमि गोदावरीवाट नै गोदावरी नगरपालिका नामाकरण गरेको देखिन्छ । अहिले सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी केन्द्र पनि गोदावरी क्षेत्रमा नै तोकिएको छ । यी सबै नामहरु गोदावरी नदीसंग जोडिएका छन् । त्यसैले गोदावरी नदीको नाम कसरी रहन गयो ? त्यसको चर्चा गर्न आवश्यक देखिन्छ । शिवपुराणमा उल्लेख भए अनुसार शिवजीले आफ्नो कमण्डलुमा रहेको जलवाट गोदावरी नदीको उत्पति भएको हो । यसको उत्पत्ति गौमुखाकार चट्टानबाट भएको हु“दा यसको नाम गोदावरी रहन गयो ।
महाभारतको वनपर्वमा उल्लेख भए अनुसार गोदावरीमा साश्वत ऋषिहरुले तपस्या गरेर वेदका ऋचाहरु स्मरण गरेका थिए । सप्त गोदावरी मध्ये बृध गौतमीका नामले गोदावरी रहन गएको हो भन्ने किंवदन्ती पनि छ ।
प्राकृतिक बनोटबाट हेर्दा चुरेका खोंचमा बग्दै भावर तथा तराईको समथर भागसम्म पुग्न गएको नदी गोद जस्तै भू–भागमा उत्पति भएको देखिन्छ । त्यसैले यस नदीलाई गोदावरी नदी भनिएको हुन सक्छ ।

४. धार्मिक महत्व
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा भएका महत्वपूर्ण तीर्थस्थल मध्ये गोदावरी धाम एउटा हो । यो तीर्थस्थल गोदावरी नदीको प्रभाव क्षेत्रमा रहेकोले यसलाई जल तीर्थस्थलको रुपमा ग्रहण गर्न सकिन्छ । गोदावरी नदी चुरेका अग्ला अग्ला भू–भागको खोंचहरु छिचोल्दै भावर भूमिको बीचबाट तराईको समथर भूमिमा झरिरहेको छ । पहाड, भावर र तराईको संगमस्थल नै गोदावरी क्षेत्र हो । प्रकृतिले नै यस क्षेत्रलाई धार्मिक महत्वको रुपमा ग्रहण गर्न सहयोग गरेको छ । त्यसैले यस धामलाई प्राकृतिक तथा धार्मिक महत्वको केन्द्र मान्न सकिन्छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा रहेका बिभिन्न देवभूमिहरुको मुख्य प्रवेशद्वार गोदावरी क्षेत्र हो । यस प्रदेशमा रहेका पवित्र देवभूमी, तीर्थस्थल, धार्मिक केन्द्र, सांस्कृतिक धरोहर, प्राकृतिक सौन्दर्ययुक्त रमणियस्थलमा पुग्नको लागि पहिलो प्रस्थान बिन्दु गोदावरी हो । हाम्रा धार्मिक ग्रन्थहरुमा उल्लेख भएअनुसार देवीदेवता, ऋषिमुनि, तपस्विहरु आफ्ना धार्मिक यात्रा यसै देवभूमि गोदावरीबाट नै प्रारम्भ गरेको देखिन्छ ।
स्कन्द पूराणको मानसखण्ड अन्तरगत फलादी पर्वत महात्म्यमा उल्लेख भए अनुसार भगवान श्रीकृष्णले गोदावरी धाममा स्नान गरेका थिए ।
शिव पुराणको कोटीरुद्र संहितामा उल्लेख भए अनुसार गौतम ऋषिको तपस्यावाट खुशी भएर शिवजीले गोदावरी गगां प्रकट गरेका हुन । यसको उत्पति गौमुखाकार चट्टानवाट भएको छ । यसको मुहानमा सहस्त्रधारा छन् । ती सहस्त्रधाराबाट एउटा तलाउको निर्माण भएको छ । यो तलाउ सधै सफा कञ्चन हुन्छ । यस तलाउमा खसेका पातहरु सदैव चराहरुले टिपेर सफा गर्छन ।
उत्तराखण्डको भ्रमण गर्ने क्रममा श्रीराम, सिता, हनुमान र सुग्रीवले गोदावरी नदीमा स्नान गरेका थिए भन्ने किंवदन्ती छ ।
भीष्म पितामह र पाण्डवले यसै तपोभूमिमा आएर यज्ञ अनुष्ठान गरेका थिए भन्ने भनाई छ ।
यस पावन पुण्य क्षेत्र गोदावरी धाममा २०७२ साल मकर संक्रान्तिको शुभ मुहुर्तमा पहिलो पटक गोदावरी अमृत महास्नान सहस्भ कुम्भ दर्शन मेलाको आयोजना गरेको थियो । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा नै यो पहिलो कुम्भ मेला हो । गोदावरी धामको महत्व उच्च राख्न यस क्षेत्रका महान व्यक्तिहरुले कुम्भमेलाको आयोजना गरी ईतिहासमा महत्वपूर्ण कार्यको थालनी गर्नु भएको छ । यो मेलाको आयोजनावाट हाम्रो देशका नेताहरुको ध्यान केन्द्रीत भएको छ । त्यहि भएर होला सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी यसै क्षेत्रमा तोकिएको छ । यो एउटा यस युगको ऐतिहासिक कदम पनि हो । राजधानीले गोदावरीको क्षेत्रको धार्मिक महत्व उच्च राख्न भगिरत प्रयास गर्ने छ ।
यस क्षेत्रमा निर्माण भएका समैजी मन्दीर, वनदेवी मन्दीर, हनुमान मन्दीर, भगवती मन्दीर राधास्वामी सत्याग्रह, मानव सेवा धर्म, अत्तरीयाको वौद्ध गुम्वा आदिलाई पर्यटकीय केन्द्रका रुपमा विकास गर्नु पर्छ ।

५. प्रदेशको राजधानी तोक्ने प्रक्रिया
नेपालको संविधानको धारा २८८ (२) मा उल्लेख छ— यस संविधान बमोजिम प्रदेशको राजधानी सम्बन्धित प्रदेश सभामा तत्काल कायम रहेका सदस्य संख्याको दुई तिहाई बहुमतबाट निर्णय भए बमोजिम हुनेछ । त्यसै धाराको उपधारा (३) मा उल्लेख छ– उपधारा (२) बमोजिम निर्णय नभएसम्म नेपाल सरकारले तोकेबमोजिमको स्थानबाट प्रदेशको कार्य सञ्चालन हुनेछ ।
उपरोक्त संवैधानिक प्रावधान अनुरुप शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारको मिति २०७४ माघ महिनाको निर्णयले ७ नम्बर प्रदेशको अस्थायी राजधानी कैलाली जिल्लाको धनगढी बजारमा तोकेको थियो । संविधानको धारा २८८ (२) को प्रयोजको निम्ति प्रदेश नम्बर ७ को राजधानीको नामाकरण गर्न प्रदेश सभाको दोस्रो अधिवेशनको २०७५ श्रावण १४ गतेको ३२ औं बैठकबाट तपसिलका माननीय सदस्यहरु रहनु भएको विशेष सुझाव समिति गठन गरेको थियो ।
मा. तारा लामा तामाङ— संयोजक
मा. प्रेमप्रकाश भट्ट— सदस्य
मा. बलदेव रेग्मी— सदस्य
मा. श्यामलाल राना थारु— सदस्य
मा. चुनकुमारीदेवी चौधरी— सदस्य
सो समितिले आफुलाई तोकेको जिम्मेवारी पुरा गर्न विभिन्न सरोकारवाला पक्षसंग सुझाव, सल्लाह तथा परामर्श लिंदै जा“दा समितिलाई तोकेको समयसिमा वढी लागेकोले पटक पटक समयावधि बढाउनुपर्ने स्थिति आएको थियो । समितिले आफ्नो जिम्मेवारी पुरा गरी २०७५ भाद्र ५ गते आफ्नो प्रतिवेदन प्रदेश सभामा दर्ता गरायो । प्रदेश सभाको २०७५ असोज ९ गतेको ४३ औं बैठकमा संयोजक मा. तारा लामा तामाङले प्रदेश सभामा प्रतिवेदन प्रस्तुत गरी टेवुल ग¥यो । २०७५ असोज १० गतेको प्रदेश सभाको वैठकमा २२ जना माननीय सदस्यहरुले प्रतिवेदन माथिको छलफलमा भाग लिए ।

सोही दिनको वैठकमा प्रदेश नम्बर ७ को स्थायी राजधानी तोक्ने र नामाकरण गर्ने सम्बन्धी प्रस्ताव पेश गर्न चाहने माननीय सदस्यहरुले सोही दिनको ५ः०० वजे सम्म प्रदेश सभा सचिवालयमा प्रस्ताव दर्ता गराउने भनि जानकारी गराइयो । यसको साथै विशेष सुझाव समितिको तर्फबाट पेश भएको प्रस्तावलाई सभामा निर्णयार्थ पहिले प्रस्तुत गरिने भनि जानकारी गराइयो ।
प्रदेश सभा सचिवालयको अभिलेख अनुसार माननीय डिल्लीराज पन्त प्रस्तावक र माननीय कुमारी नन्दा बम समर्थक रहेको प्रस्तावमा प्रदेशको स्थायी राजधानी धनगढी उपमहानगरपालिकाको वडा नम्बर १ मा रहने र नामाकरण सुदूरपश्चिम प्रदेश हुने भनि उल्लेख गरेको थियो । अर्को दर्ता भएको प्रस्तावमा प्रस्तावक माननीय तारा लामा तामाङ समर्थक तथा माननीय शान्ती नेपाली र माननीय वीरमान चौधरी रहेको प्रस्तावमा प्रदेशको स्थायी राजधानी गोदावरी नगरपालिकाको वडा नम्बर २ र ४ को गोदावरी क्षेत्रमा केन्द्र हुने र नामाकरणमा सुदूरपश्चिम प्रदेश हुने भनि उल्लेख थियो ।
सचिवालयमा दर्ता भएका दुईवटै प्रस्तावलाई अध्ययन गर्दा प्रदेशको नाम सुदूरपश्चिम प्रदेश भनि दुईटै प्रस्तावले स्वीकार गरेको देखियो । त्यसैगरी दुईटै प्रस्तावमा राजधानी कैलाली जिल्लामा नै रहनुपर्ने उल्लेख गरेको पाइयो । राजधानी केन्द्रको हकमा दुईटै प्रस्तावले १५ किलोमिटरको मात्र फरक भएको देखिन्छ ।
प्रदेशको दोस्रो अधिवेशनको २०७५ असोज १२ गतेको ४६ औं वैठकमा माननीय तारा लामा तामाङ प्रस्तावक भएको प्रस्तावलाई निर्णयार्थ प्रस्तुत गर्दा मत विभाजनको परिणाम अनुसार वैठकमा उपस्थित सदस्य संख्या ५२, प्रस्तावकको पक्षमा मतसंख्या ३८ प्रस्तावको विपक्षमा मत संख्या सून्य (०) थियो । प्रस्तावकको पक्षमा भएको मत संख्या, प्रदेश सभाको कुल संख्या ५३ को दुईतिहाई बहुमत भएकोले ७ नम्बर प्रदेशको राजधानी गोदावरी नगरपालिकाको वडा नम्बर २ र ४ गोदावरी क्षेत्रमा केन्द्र हुने र प्रदेशको नाम सुदूरपश्चिम प्रदेश भएको घोषणा भयो ।

६. गोदावरीमा नै राजधानी केन्द्र किन ?
१) सुदूरपश्चिम प्रदेशको जनसंख्याको संरचना हेर्दा पहाडका सात जिल्लाको कूल संख्या १३,२५,५६० र तराईका दुई जिल्लाको जनसंख्या १२,२६,९५७ छ । त्यसमा पनि डडेल्धुराको केही भू–भागको बसोबास र डोटी जिल्लाको केहि भू–भागको वसोवास तथा कारोवार हेर्दा गोदावरी क्षेत्र नै उपयुक्त देखिन्छ ।
२) विगत केहि वर्ष देखिको मानिसको वसाईसराईको स्थिति हेर्दा तराईतर्फ जनताको आर्कषण बढेको देखिन्छ । बढी जनसंख्यालाई राजधानीले सेवा उपलव्ध गराउनु न्यायोचित नै हुन्छ ।
३) राजधानीको लागि आवश्यक जग्गा सहज ढंगले प्राप्त गर्न सकिने स्थान नै गोदावरी हो । सार्वजनिक जग्गाको उपयोगले निजी जग्गा अधिक्रमण गर्नुपर्ने स्थिति नरहने साथै जग्गा खरिद गर्नुपर्ने अवस्था पनि छैन ।
४) सुरक्षाको हिसावले गोदावरी उपयुक्त स्थान हो । नेपाली सेना, सशस्त्र प्रहरी, नेपाल प्रहरीका ब्यारेकहरु पूर्व–पश्चिम राजमार्गको उत्तरतर्फ रहेका छन् । नेपाल–भारतको सिमानाबाट पनि सुरक्षित नै देखिन्छ । प्राकृतिक हिसाबले पनि यो क्षेत्र नदी कटान, डुबान, बाढी पहिरो हुने स्थिति छैन । घरआ“गन, सडक पेटीमा हिलाम्मे हुने खालको भू–बनोट पनि छैन । प्रशासनिक तथा प्राकृतिक हिसावले सुरक्षित स्थान नै गोदावरी हो ।
५) सुगमताको हिसाबले पनि गोदावरी क्षेत्र उपयुक्त देखिन्छ । पश्चिम गड्डाचौकी पूर्व चिसापानीलाई जोड्ने सडक उत्तरका ७ जिल्लालाई धनगढी बजारसम्म जोड्ने सडकले यस क्षेत्रलाई सुविधा दिइरहेको छ । यस प्रदेश मुख्य विमानस्थल गेटा विमानस्थलले हवाई सेवा प्रदान गरिरहेको छ । यस विमानस्थललाई क्षेत्रीय अन्तराष्ट्रिय विमानस्थलको रुपमा विकास गरी पहाडी जिल्लाका सवै विमान स्थललाई सुचारु रुपले सञ्चालन गरिनु पर्छ ।
६) गोदावरी राजधानीलाई नमूना राजधानी बनाउन हरित सहरको रुपमा विकास गर्न, सफा, सुन्दर, समृद्ध, सुरक्षित, समावेशी, सभ्य संकृतिको प्रत्याभूति हुने गरी पूर्वाधार निर्माण गर्न सकिने सम्भावनाहरु रहेका छन । पुराना संरचना भत्काउनु पर्ने स्थिति छैन । योजनावद्धरुपमा गुरुयोजना तयार गरी दीर्घकालीन सोचका साथ अगाडि वढाउन सकिन्छ ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशको नमूना राजधानी

१. दीर्घकालीन सोच
समुन्नत समानतामूलक समाज निर्माण र समाजवादउन्मुख समृद्ध प्रदेश निर्माण गरी समृद्ध नेपाल, सुखी नेपालीको महान अभियानमा टेवा पु¥याउनु ।
२. लक्ष्य
(क) लोकतन्त्र, राष्ट्रिय एकता, क्षेत्रीय अखण्डता र संघीयता सवल पार्ने ।
(ख) सभ्य र न्यायपूर्ण समाजकालागि परिस्कृत तथा म¥यादित जीवनका आधारहरु निर्माण गर्ने ।
(ग) स्वस्थ र सन्तुलित पर्यावरणीय पद्धति कायम राख्ने ।
३. उद्देश्य
(क) संघीय शासन व्यवस्थाको सुदृढीकरण गर्दै जानु ।
(ख) सामाजिक, आर्थिक रुपान्तरण गरी स्वाभिमान, स्वतन्त्रता र राष्ट्रिय हितको संरक्षण गर्नु ।
(ग) सर्वसुलभ, गुणस्तरीय र आधुनिक पूर्वाधार निर्माण गर्नु ।
(घ) बहुजातीय, वहुभाषिक, वहुधार्मिक, वहुसांस्कृतिक तथा भौगोलिक विविधतायुक्त विशेषताको जगेर्ना गर्नु ।
(ङ) प्राकृतिक स्रोतको संरक्षण, सम्बर्धन, परिचालन गरी जीवनोपयोगी गर्नु ।
(च) समाजमा शान्ति, सुरक्षा तथा अमनचयन कायम गर्न जनताको घरदैलोमा प्रशासनिक सेवाहरु पुगाउनु ।
४. रणनीति
संघ र स्थानीयतहसंग सम्वन्ध, समन्वय र सहकार्यको लागि आवश्यक कानुनहरु निर्माण गर्ने र आवश्यक संरचनाहरु सुदृढ गर्ने ।
संविधान वमोजिम संघीयता अनुकुलका गुणस्तरीय कानुनहरु निर्माण गर्ने ।
सार्वजनिक खर्चलाई आर्थिक तथा सामाजिक पूजी निर्माणका क्षेत्रमा प्रभावकारी विनियोजन प्रणालीको विकास गर्ने ।
सार्वजनिक खर्च प्रणालीलाई आधुनिक सूचना प्रविधिमा आधारित वनाई थप पारदर्शी वनाउने ।
भूकम्प प्रतिरोधक आधुनिक डिजायनयुक्त, विविधसास्कृति झल्कने भवनहरु निर्माण गर्ने ।
सूचनामा सवै नागरिकको सहज पहुच तथा उपयोग सुनिश्चित गर्ने ।
उच्च क्षमताका सडक निर्र्माण गरी नियमित सम्भारका लागि आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्नु ।
जलविद्युत उत्पादन, सुदृढ आपूर्ति व्यवस्था र सवै प्रकारका उर्जाको समिश्रणवाट उज्यालो राजधानी वनाउने ।
सवै समुदायको सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक मूल्य मान्यताको कदर, संरक्षण र सम्मान गर्दै एकता प्रवर्धन गर्ने ।
भाषा, कला, साहित्य र संगीत क्षेत्रको सम्वर्धन गर्ने ।
जलस्रोतको सदुपयोग, जलाधार व्यवस्थापन गरी वाढी पहिरो नियन्त्रण गर्ने ।
वन, वनसम्पति , वन्यजन्तु तथा जैविक विविधताको एकीकृतरुपमा संरक्षण र व्यवस्थापन गर्ने ।
वन क्षेत्रको पूर्ण क्षमताको उपयोग गरी प्रकृतिमा आधारित पर्यटनको विकास गर्ने ।
सरकारको काम कारवाहीलाई पारदर्शी र प्रभावकारी वनाउने ।
राजनीतिक तथा प्रशासनिक क्षेत्रमा जिम्मेवार पदाधिकारीहरुको कार्य सम्पादन स्तरलाई मापनयोग्य वनाई लागु गर्ने ।

५. राजधानी निर्माण तथा विकासको लागि ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु
(१) गोदावरी राजधानीलाई योजनावद्ध हरित शहरको रुपमा विकास गर्ने सोचका साथ सफा, सुन्दर, समृद्ध, सुक्षित, समावेशी, सभ्य सस्कृतिको प्रत्याभूति हुने आधुनिक पूर्वाधारयुक्त शहरको रुपमा विकाश गर्न आवश्यक योजना तयार गर्नु पर्ने ।
(२) राजधानी क्षेत्रको हरेक भू–भागलाई कृषि क्षेत्र, आवासीय क्षेत्र, व्यवसायिक क्षेत्र, औद्योगिक क्षेत्र, निर्माण सामग्री उत्खनन् क्षेत्र सांस्कृतिक महत्वको क्षेत्र, सार्वजनिक उपयोगको क्षेत्र, नदीनाला तथा तालतलैया क्षेत्र खुला क्षेत्र, वन क्षेत्र, जोखिम क्षेत्र आदिमा विभाजन गरी भू–उपयोग गर्नु पर्ने ।
(३) राजधानीमा बनाउनु पर्ने भवनहरु भूकम्प प्रतिरोधक, आधुनिक डिजायनयुक्त, विविध संस्कृति झल्कने, अपांग तथा जेष्ठ नागरिक मैत्री, डिजाईन तथा रंगमा एकरुपता, आधुनिक उपकरणयुक्त (स्वचालित ढोका, लिफ्ट, सिसीटिभि जडान), नक्सांकन गरी घरमा नम्बर प्रणाली तथा भवन र हलहरुका नामाकरण गरिनु पर्दछ ।
(४) भू–उपयोगको नियमन, भवन संहिता तथा मापदण्डको प्रभावकारी कार्यान्वयन, भूमि एकिकरण, भूमि बैकिङ, दिगो यातायात हरित निर्माण र नविकरणीय उर्जाको अधिकतम उपयोग गर्नु पर्ने ।
(५) राजधानीमा उपलव्ध पानीका मुहान, प्राकृतिक ताल, नदी, पोखरी आदिको संरक्षण तथा विकास गर्ने र ढल निकास तथा नदीवाट आएको पानीलाई जमिनमा हरित क्षेत्रको लागि उपयोग गर्नु पर्ने ।
(६) मानिसलाई स्वस्थ वनाउन, तनाव घटाउन, सवारी चापको प्रदुषण घटाउन, राजधानीका सडकहरु, पेटीहरु चोकहरु, साईकल लेनहरु, पैदल मार्गहरुमा फूलवारी पार्कहरु, पानी फोहोराहरु निर्माण गर्नु पर्दछ ।
राजधानी क्षेत्रमा निर्माण गर्नु पर्ने भौतिक पूवाधारहरु
१) यातायातको व्यवस्था
(क) सडकहरु
(ख) पैदल मार्गहरु
(ग) साईकललेनहरु
(घ) वाहिरी रिङरोड
(ङ) हेलीप्याड
(च) गाडी पार्किङ व्यवस्था
२) कम्पाउण्ड वाल तथा तारजाली घेरवार
३) विद्युत जडान तथा वितरण
४) शुद्ध खानेपानी व्यवस्था
५) सिंचाई कुलो निर्माण
६) पोखरीहरु तथा जलफोहोराहरु निर्माण ।
७) स्वीमिई पुल निर्माण ।
८) अर्गानिक तरकारी खेती व्यवस्थापन ।
९) ढल निकासको व्यवस्थापन ।
१०) वृक्षा रोपण तथा फूलवारी निर्माण ।
११) गाई पालन व्यवसाय ।
१२) चिडियाखाना निर्माण ।
१३) भ्युटावर तथा केवुलकार निर्माण ।
१४) राष्ट्रिय विभूतिका नाममा पार्कहरु निर्माण ।
१५) वहुधार्मिक , बहुसांस्कृतिक तथा विविध कलाकौशलको प्रतिनिधित्व पर्यटकीय केन्द्रहरुको निर्माण ।
१६) खेलकुद मैदान व्यवस्थापन ।
(क) आउटडोर ग्यामको लागि ।
(ख) ईन्डोर ग्यामको लागि ।

१७) प्रदेश प्रमुख भवन ।
(क) प्रदेश प्रमुखको कार्यालय ।
(ख) प्रदेश प्रमुखको सचिवालय ।
(ग) सुरक्षाकर्मीको व्यवस्था ।
१८) प्रदेश सभा भवन
(क) प्रदेशसभा हल
(ख) प्रदेशसभा सचिवालय
(ग) विषयगत समिति
(घ) सुरक्षाकर्मीको व्यवस्था
(ङ) संसदीय दलका कार्यालय
१९) मन्त्रालय भवन
(क) मुख्य मन्त्रीको कार्यालय
(ख) विभिन्न मन्त्रालयहरु
(ग) सुरक्षाकर्मीको व्यवस्था
२०) जनप्रतिनिधिका निवासहरु
(क) प्रदेश प्रमुखको निवास
(ख) मुख्य मन्त्रीको निवास
(ग) सभामुखको निवास
(घ) मन्त्रीहरुका निवास
(ङ) उपसभामुखको निवास
(च) प्रदेशसभा सदस्यहरुको निवास
२१) उच्च अदालत भवन
२२) प्रमुख न्यायधिवक्ताको कार्यालय
२३) प्रदेश योजना आयोग भवन
२४) प्रदेश निर्वाचन आयोग भवन
२५) प्रदेश महालेखा परिक्षक भवन
२६) प्रदेश अख्तियार दुरुपयोग अनुशन्धान आयोग भवन
२७) प्रदेश अनुसन्धान व्युरो
२८) प्रदेश स्तरीय संवैधानिक आयोग भवन
२९) प्रदेश लोकसेवा आयोग भवन
३०) प्रदेश शिक्षक सेवा आयोग भवन
३१) प्रदेश सरकारको प्रकाशन कार्यालय
३२) प्रदेश पुस्तकालय भवन
३३) प्रदेश संग्राहलय भवन
३४) प्रदेश तथ्यांक भवन
३५) प्रशिक्षण तथा तालिम केन्द्र भवन
३६) प्रदेश रेडियो सञ्चालन भवन
३७) प्रदेश टेलिभिजन सञ्चालन भवन
३८) प्रदेश सेमिनार भवन
३९) वैंकिङ सेवा साखा भवन
४०) वैज्ञानिक अनुसन्धान केन्द्र
४१) विद्यालय भवन
४२) खाजाघर तथा चमेना गृह
४३) कर्मचारी निवास भवन
(क) प्रदेश प्रमुख सचिव
(ख) प्रदेश सरकारको मुख्य सचिव
(ग) प्रदेश सभा सचिव
(घ) प्रत्येक मन्त्रालयका सचिवहरु
(ङ) उच्च अदालतका मुख्य न्याधिश तथा न्यायधिश
(च) विभिन्न आयोगका प्रमुखहरु
(छ) अन्य कर्मचारीहरु
४४) विशिष्ट अतिथि गृह
४५) सुरक्षाकर्मिका चेकपोष्टहरु
४६) मठमन्दीरहरु

भौतिक संरचना निर्माण तथा पूर्वाधार विकासको निम्ति ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु

१. जग्गा प्राप्ति
सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानीलाई नमूना राजधानीको रुपमा विकास गर्न कम्तीमा एकहजार विघा जति जमिनको आवश्यकता पर्छहोला । यसको साथै भविष्य सम्मलाई मध्यनजर गरी गोदावरी नगरपालिका भित्र पर्ने अति रमणीय सार्वजनिक स्थलहरुको उपयोग गर्न सकिने वातावरण पनि सिर्जना गर्नु पर्दछ । राजधानीको लागि प्राप्त भएको जग्गालाई दुई भागमा विभाजन गर्नु पर्दछ । एउटा नितान्त भवन निर्माण स्थल अर्को विविध प्रयोजनकोलागि प्रयोग गरिने स्थल । यी दुईटै उद्देश्य पुरा गर्न वडा नं. २ र ४ मा पर्ने गोदावरी अत्तरीया उत्तर–दक्षिण सडकको पश्चिम र पूर्व तर्फ रहेको जग्गा उपयुक्त देखिन्छ । यसको साथै गोदावरी नदीको पश्चिम तर्फको जग्गा पनि उपयोगी छ । गोदावरी नदीको उत्तरी भाग तथा वेसी पनि उपयोग गर्न सकिन्छ ।

२. जग्गा सुरक्षा व्यवस्था

राजधानीको लागि प्राप्त भएको जमिनको सुरक्षा गर्नु सरकारको पहिलो कर्तव्य हुनेछ । यसको लागि पनि दुई सुरक्षा घेरा वनाउनु पर्छ ।
क) सुरक्षाको पहिलो घेरा
राजधानीको लागि आवश्यक भवनहरुलाई सुरक्षा गर्न भूकम्प प्रतिरोधक कम्पाउण्डल निर्माण गरिनु पर्छ । यसमा सेना पुलिसको सुरक्षा क्याम्पहरु पनि निर्माण गरिनु पर्छ ।
ख) सुरक्षाको दोस्रो घेरा
राजधानीको लागि प्राप्त भएको पुरा जग्गा जमिनलाई सुरक्षित राख्न तार जालीको वन्दोवस्त गर्नु पर्छ यसको वाहिरी भागमा रिङरोड निर्माण गरी आकर्षक नयाँ वसोवासको बन्दोवस्त मिलाउन उपयुक्त हुन्छ । योजनावद्ध रुपमा वस्ती विकास गरिने हुँदा यसले राजधानीको शोभा वढाईदिन्छ । यसको निम्ति सार्वजनिक तथा निजी जग्गाको प्रयोग हुन सक्छ ।

३. बनपैदावरको सुरक्षा तथा व्यवस्थापन
सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी गोदावरीमा अन्य छ प्रदेशको तुलनामा निकै वढी वनसम्पदाले धनि मानिन्छ । गोदावरी नगरपालिकाको कूल भू–भागको ६४ प्रतिशत भूमि वनले ढाकेको हुँदा त्यसको सुरक्षा तथा व्यवस्थापन गर्दा त्यहाँको पर्यावरणीय स्थिति अति राम्रो हुन सक्छ । यस क्षेत्रको चुरेका डाँडाहरु घना जंगलले ढाकेका छन । खास गरेर गोदावरी क्षेत्रलाई प्राकृतिक आकर्षकको केन्द्र वनाएर पर्यटकहरुलाई आमन्त्रण गर्नुृ पर्दछ । वृक्षारोपण गर्दा विभिन्न वाटीकाहरु निर्माण गरिनु पर्छ ।
क) यस प्रदेशको धार्मिक महत्वको क्षेत्र गोदावरी धाम तथा गोदावरी नदीले वनाएको वगर क्षेत्रमा धार्मिक महत्व राख्ने वोटविरुवाहरु रोप्नु पर्छ ।
ख) राजधानी केन्द्रको कुनै निश्चित भागमा रक्तचन्दनका विरुवाहरुको नर्सरी निर्माण गरी “रक्तचन्दन वाटीका ” निर्माण गर्नु पर्दछ । प्रत्येक कार्यालयको आगनमा रक्तचन्दनका विरुवाहरु रोप्ने व्यवस्था मिलाउनु पर्दछ ।
ग) कुनै निश्चित स्थानमा रुद्राक्षका वोटहरु रोपेर “रुद्राक्ष वाटीका” निर्माण गर्नु पर्दछ । यसले धार्मिक पर्यटकलाई आकर्षक गर्दछ ।
घ) यस क्षेत्रमा आँप, लिचि, कटहर आदिका फलफूलका वोटहरु व्यापकरुपमा रोप्नु पर्छ । यसलाई “फलफूल वाटीका” को रुपमा विकास गर्नुपर्दछ ।

४. यातायातको व्यवस्था
हाल गोदावरी क्षेत्रको विचमा उत्तर–दक्षिण भएर सडक सञ्चालन भएको छ । पहाडी जिल्लाहरुलाई यो एकमात्र सडकले सेवा पुगाईरहेको छ । राजधानीको वाहिरी भागमा मानिसहरुको वसोवासको स्थितिलाई ध्यान दिएर रिङरोड वनाई वस्ती विकासमा टेवा पुगाउनु उपयुक्त हुन्छ । राजधानीका कार्यालयलाई सुुविधा पुग्ने गरी दुईलेनका सडक निर्माण गर्नु पर्छ । यसको साथै पैदलमार्ग पनि निर्माण गर्नु पर्छ । पैदल मार्ग निर्माण गर्दा छोटो मौजुदारुखहरु जोगिने हरित सडकको रुपमा विकास गर्नु पर्छ । पैदल मार्गमा कर्णाली , सेती , महाकालीका ढुंगाहरु प्रयोग गरी सम्वन्धित नदीहरुको नामवाट सडकको नामाकरण गरिदा एकताको प्रतिकको रुपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । सडक निर्माण गर्दा ढल निकास, भूमिगत विद्युतलाईनहरु वितरण तथा खानेपानीका लाईनहरु वितरण विषयमा पनि व्यवस्थित योजना निर्माण गर्नु पर्दछ । गाडी पार्किङ, मोटरसाईकिल पार्किङ तथा साईकल पाकिङको उचित व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । राजधानीका सवैजसो कार्यालयमा भरसक पैदलमार्गको बढी प्रयोग हुने वन्दोवस्त गर्नु पर्छ । ध्वनी प्रदुर्षण मुक्त क्षेत्रको रुपमा विकास गर्नु पर्छ । उचित स्थान छनौट गरी सवै प्रकारका हेलिकप्टर वस्न सक्ने एउटा हेलीप्याट निर्माण गर्नु पर्छ ।

५. विद्युत व्यवस्थापन
सुदूरपश्चिमको राजधानी केन्द्रमा लोडसेडिङ शुन्य (०) गर्नु लक्ष्यका साथ उचित व्यवस्था मिलाउन आवश्यक छ । यसका लागि राष्ट्रिय प्रसारण लाईन नवीकरणीय उर्जा , गोदारीनदीवाट जलविद्युत उत्पादन समेत गर्नु पर्छ । ठुलीगाड कमलानदीको पानीलाई गोदावरी नदीमा टर्नेलद्धारा जोड्ने र करिव ५ कि.मि.को सुरुङ वनाउनु पर्छ । गोदावरीको उत्तरी खोच माथिल्लो दोगाडेमा जलासय तयार गरी जलविद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ । यस क्षेत्रमा सेती नाला र काली नालाको पानी गोदावरी नदीमा मिलेको छ । यहाँ अर्ध नागेश्वरको मन्दीर पनि छ । यसलाई तिर्थ स्थलको रुप मानिदै अएको छ । यो जलासयलाई पर्यटकीय केन्द्रको रुपमा विकास गर्न सकिन्छ । राजधानीवाट संकलन गरीने फोहोरको उचित व्यवस्थापनको निम्ति ग्यास उत्पादन गर्ने योजना तयार गर्नु पर्छ । यसरी राजधानीलाई उज्यालो राजधानीको रुपमा विकास गर्न सकिन्छ । राजधानीका सडकको सौन्दर्य बढाउने विद्युतका लाईनहरु अण्डरग्राउण्ड हुनु पर्दछ । वितरण प्रणाली सुलभ तथा भरपर्दो गरिनु पर्छ ।

६. खानेपानी व्यवस्था
राजधानी केन्द्रमा अनवरत रुपमा खानेपानीको आपूर्ति भईरहनु पर्छ । करीव १५० वर्ष पछिको अवस्थालाई हेरेर खानेपानीको व्यवस्था मिलाउन उपयुक्त हुन्छ । यसको निम्ति नदीका महानहरु र भूमिगत पानीलाई आधुनीक प्रविधिवाट शुद्धिकरण गरी वितरण प्रणाली सरल तथा भरपर्दो गर्नु पर्छ । कुनै पनि सडक संरचना भत्काउनु नपर्ने गरी वितरण प्रणाली व्यवस्थित ढंगले मिलाउनु पर्छ ।

७. सिचाई कुलो निर्माण
राजधानी केन्द्रलाई हरित केन्द्रको रुपमा विकास गर्न व्यवस्थित सिंचाईको विषयमा सोच वनाउनु आवश्यक हुन्छ । खुला सिंचाई, पाईप सिचाई, फोहरा सिचाँई तथा थोपा सिंचाईको वन्दोवस्त गर्नु पर्छ । गोदावरी नदीवाट सफा कञ्चन पानी वगिरहने र ढल निकासवाट निस्केको पानीलाई शुद्धीकरण गरी तरकारी खेती फूलवारी तथा वृक्षारोपणकोलागि सिंचाई व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । सिंचाईको लागि भुमिगत पानीको पनि उचित प्रयोग गर्नु पर्छ ।

८. पोखरी तथा जलफोहोराहरु निर्माण
राजधानीको सौन्दर्य वढाउन विभिन्न स्थानमा कञ्चन पानीका पोखरीहरु तथा जलफोहोराहरु निर्माण गर्नुपर्छ । ग्रीनपार्कहरु पनि निर्माण गर्नु पर्छ । केहि पोखरीमा सौन्दर्यको लागि माछापालन पनि गरिनु पर्छ ।

९. स्वीमङ पुल निर्माण
राजधानी क्षेत्रमा मनोरञ्जन तथा शारीरिक व्यामको निम्ति उच्च स्तरको स्वीमिङ पुल निर्माण गरी उचित व्यवस्थापन गर्नु पर्छ । जनप्रतिनिधि तथा राष्ट्रसेवक कर्मचारीहरुलाई उच्च सुरक्षाका साथ यसको प्रयोग गरिनु पर्छ । आन्तरिक तथा वाह्य पर्यटकहरुलाई यसले आकर्षण गर्न गर्न सक्छ । खास गरेर ईनडोर स्वीमिङ पुल निर्माण गर्न उपयुक्त हुन्छ ।

१०. फूलवारी निर्माण
राजधानीलाई वाह्रै महिना पूmलहरुले सेवा उपलव्ध गराउने व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । यसको लागि सिजन अनुसार पूmल्ने विरुवाहरु तथा पूmलहरु रोप्नु पर्दछ । कार्यालय ,निवास , पार्क , सडकका पेटी , पैदल मार्गको किनारा , मठमन्दीर आदि क्षेत्रमा पूmलवारी निर्माण गरिनु पर्दछ । यसको साथै कुनै निश्चित स्थानमा पूmलउद्यान निर्माण गर्नु पर्दछ । पूmलैफुलको राजधानीको रुपमा विकास गर्नु पर्छ ।

११. अर्गानिक तरकारी खेती
राजधानीको स्वामित्वमा रहेका जग्गामा अर्गानिक तरकारी खेती गर्न व्यवसायिहरुलाई प्रोत्साहित गर्नु पर्छ । निश्चित समयको लागि जग्गा लिजमा दिने , आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोग जुटाउने र विक्रीवितरणको व्यवस्था सरकारले मिलाउनु पर्दछ । मौसमि तथा व्यमौसमी तरकारी खेतीको लागि आवश्यक सुविधाहरु उपलव्ध गराउनु पर्दछ । हाईजनिक खानामा यस व्यवस्थाले ठूलो टेवा दिन सक्छ । यसवाट योग्य कर्मचारीको आकर्षण वढ्न सक्छ ।

१२. गाईपालन व्यवसाय
राजधानी क्षेत्रमा गाईपालन व्यवसायलाई प्रोत्साहन गर्न सरकारको आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोग उपलब्ध गराउनु पर्दछ । यस व्यवसायलाई तालिम केन्द्रको रुपमा विकास गरी शुद्ध स्वच्छ दूधको आपूर्ति गर्न ध्यान केन्द्रित गर्नु पर्दछ । यस व्यवसायलाई वहुउपयोगी रुपमा विकास गरेर प्रत्येक गाँउघरमा पनि गाईपालन व्यवसायलाई फष्टाउनु पर्दछ । गाईको दूध, गहुत, गोवर, हड्डी, तथा छालाको उचित प्रयोग गरिनु पर्दछ ।

१३. चिडियाखाना निर्माण
गोदावरी क्षेत्र र चुरे क्षेत्रमा प्रशस्त वनजङ्गल छ । यसको ठूलो क्षेत्र वन्यजन्तुको संरक्षण, व्यवस्थापन गरी आकर्षक चिडियाखाना निर्माण गरिनु पर्दछ । तराई क्षेत्रमा हुने वन्यजन्तुको वृद्धि विकासका लागि उचित व्यवस्थापन गर्नु पर्दछ । खुला चिडियाखानाको अवधारणा लागु गर्नु छ ।

१४. वहुधार्मिक बहुसांस्कृतिक धरोहरका नमुनाहरु निर्माण
गोदावरी क्षेत्र सुदूरपश्चिम प्रदेशको प्रवेश द्धारा मान्न सक्न्छि । यसलाई पर्यटकीय आकर्षक केन्द्रको रुपमा विकास गर्न सकिने सम्भावना पनि छ । यस प्रदेशका प्रसिद्ध देवी देउताहरु, मठ मन्दीरहरु जस्तै उग्रतारा, शैलेश्वरी, वेडावावा, मष्टो, खापर, देहीमाण्डु, सुर्मादेवी, मालिका, त्रिपुरासुन्दरी, आदिका नमुनाहरु तथा प्रतिनिधि मन्दीरहरु निर्माण गर्नु पर्दछ । त्यसैगरी नेपालकै प्रसिद्ध मन्दीरहरु पशुपतिनाथ, रामजानकी मन्दीर, लुम्वीनी आदिका नमूना पनि निर्माण गर्नु गर्नु पर्छ ।

१५. राष्ट्रिय विभूति पार्क
हाम्रो देशको गौरवमय ईतिहास वोकेका राष्ट्रिय विभूतिहरु – सीता, भृकुटी, वुद्ध, साहित्यिक क्षेत्रका धरोहर– आदिकवि भानुभक्त, महाकवि लक्ष्मीप्रसाद, कविशिरोमणी लेखनाथ पौडेल, शहीदहरु– गगंलाल,धर्मभक्त, शुक्रराज, दशरथचन्द त्यस्तै यस प्रदेशका महान व्यक्ति– भीमदत्त पन्त, पहलमानसिंह स्वार, जयपृथ्वी वहादुर सिंह आदिका नामवाट नेपाली कला संस्कृतिको प्रतिनिधित्व हुने गरी आधुनिक डिजाइनयुक्त पार्कहरु निर्माण गर्नु पर्छ । यसले पनि हाम्रो शान, हाम्रो गौरव उच्च हुदै राष्ट्र र राष्ट्रियताको भावना व्यापक हुन जान्छ ।

१६. खेलमैदान तथा खेलकुदको व्यवस्थापन
शारीरिक तन्दुरुस्तीका लागि नियमित व्यायाम, नियमित खेलकुद तथा नियमित योग गर्न आवश्य छ । यसवाट नै मानसिक तन्दुरुस्ती हुन्छ । त्यसैले सवैखाले आउटडोर ग्याम र इनडोर ग्यामको निम्ति खेलकुद मैदान, कभर्डहलको निर्माण गर्नु पर्छ यसको साथै योग केन्द्र, ध्यान केन्द्रको पनि निर्माण गर्नु पर्छ र नियमित सञ्चालनको व्यवस्था मिलाउनु पर्दछ ।

१७. केवुलकार निर्माण तथा सञ्चालन
यस क्षेत्रको सवभन्दा अग्लो चुरेको वतासे डांडामा भिउटावर निर्माण गर्नु पर्दछ । अवलोकनको लागि आवश्यक सवै उपकरणहरु जडान गर्नु पर्दछ । राम्रो होटेल सञ्चालनमा ल्याउनु पर्दछ । गोदावरीको धामको समाधीगाडको माथिल्लो वेल्टवाट वतासेडांडासम्म केवुलकार निर्माण गरी सञ्चालनको व्यवस्था मिलाउनु पर्दछ । वतासेडांडा, कम्पासेडांडा, मान्द्रेढुंगा हुदै फुलवस्ती सम्म पैदलमार्ग निर्माण गर्नु पर्छ । यी डांडाहरुमा सुदूरपश्थिमका महत्वपूर्ण देवी देवताका मन्दीरहरु निर्माण गर्नु पर्छ । मान्द्रेडांडामा महादेव र सतीदेवी वसेको भन्ने किम्वदन्ती छ । यहाँ चैतडा भगवतीको मन्दीर छ । यो क्षेत्रलाई धार्मिक पर्यटकीय क्षेत्रको रुपमा विकास गर्नु पर्छ । यसले पनि आय आर्जनको महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।

१८. सूचना केन्द्र स्थापना
प्रदेश राजधानीको सूचना तथा सञ्चार प्रणालीलाई सर्वसुलभ, अखवार, अनलाईन सेवालाई एउटै व्यवस्थापन प्रणालीमा राखिनु पर्छ । डिजिटल नेपाल, सूचना महामार्ग, डाटा सेन्टर, ईन्टरनेट एक्सचेन्ज सन्टर, आधुनिक प्रविधिमा आधारित टेलीफोन, अनलाईन सेवा र विद्युतिय भूक्तानी आदि सम्वन्धी पूर्वाधार विकासको जोड दिनुपर्दछ ।

१९. स्वास्थ्य केन्द्र स्थापना
राजधानी केन्द्रमा कम्तिमा एउटा स्वास्थ्य केन्द्रको व्यवस्था हुनुपर्छ । त्यहाँ आयुर्वेदीक उपचारको पनि वन्दोवस्त हुनु पर्छ । प्राथमिक उपचार , आपतकालिन उपचार , नियमित स्वास्थ्य परिक्षण तथा सुविधायुक्त एम्वुलेन्सको व्यवस्था मिलाउन आवश्यक हुन्छ । योग , पंचकर्म , तथा प्राकृति चिकित्सा सेवा उपलव्ध गराउने व्यवस्था हुनु पर्छ ।

२०. विद्यालय स्थापना
राजधानी केन्द्रमा सवै खालका भौतिक सुविधा तथा साधन सा्रेत सम्पन्न सरकारी स्तरवाट एउटा आधारभूत विद्यालय (१–८) सञ्चालन गरिनु पर्छ । प्रदेश क्षेत्रका विशिष्ट क्षमता भएका वालवालिकालाई निश्चित कोटाको आधारमा पठनपाठनको व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । प्रदेशकै नमूनाको रुपमा सञ्चालन हुने यस विद्यालयले कुशल, क्षमतावान, दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा आधार तयार गर्ने छ ।

२१. अतिथि गृह
प्रदेश राजधानीमा आउने स्वदेशी तथा विदेशी अति विशिष्ट अतिथिको लागि सुविधा सम्पन्न, सुरक्षित एउटा अतिथि गृह निर्माण गर्न आवश्यक छ । राष्ट्राध्यक्ष, सरकार प्रमुख, मन्त्री, सभामुख सम्मको व्यक्तिहरुलाई उपयागी हुने भवन निर्माण गर्नु पर्छ । यसको साथै यस प्रदेशका ९ वटै जिल्लाको प्रयोजनको निम्ति १÷१ वटा अतिथिगृह निर्माण गर्न आवश्यक छ । स्थानीय संस्कृति तथा कलाहरुको प्रतिनिधित्व हुनेगरी निर्माण गरेका अतिथिगृहको नामाकरण पनि सम्वन्धित जिल्लाको नामवाट गरिनु पर्छ । यसले प्रत्येक जिल्लावाट आउने विशिष्ट व्यक्तिहरुको सुरक्षा तथा सम्मानजनक वासाई हुन जान्छ । यी भवनहरु एकताका प्रतिकको रुपमा स्थापित हुन्छन ।

२२. गोदावरीधामको नवनिर्माण
यस प्रदेशको तिर्थस्थल गोदावरीधामको गुरुयोजना तयार गरी गोदावरी धाम नवनिर्माणको परिकल्पनालाई सफल पार्नु पर्दछ । सुदूरपश्चिम प्रदेशको पहिलो पटक आयोजना गरेको महाकुम्भ मेला २०७२ मा १ देखि फागुन १ गते सम्म सम्पन्न भएको थियो । यो मेलाको पूर्व सन्ध्यामा यस क्षेत्रका केहि विद्धान व्यक्तिहरुले गोदावरी धामको नवनिर्माण योजनाको अवधारणा तयार गरेका थिए । यो अभियानलाई सफल पार्न निम्नानुसारका धार्मिक आस्थाका संरचना निर्माण गर्नु पर्दछ ।
भगवान शिवजीका १००८ सहस्भ शिवलिङ्ग स्थापना, १०८ फिट उचो ॐ कार स्तम्भ, कुम्भ स्तम्भ
गणेश मन्दीर, विष्णु मन्दीर, सूर्य मन्दीर, शक्ति मन्दीर ।
पितृ यज्ञसाला, देव यज्ञसाला
कुम्भ वाटीका, नवग्रहवाटीका, नक्षेत्र वाटीका
गुरुकुल संस्कृत विद्यापिठ
धर्मशाला, कृतनमण्डली भवन, नित्य महाआरती स्थल
चक्रसरोवर, व्रह्न सरोवर, सूर्य कुण्ड
स्वर्गाश्रम ( आर्यघाट ), अस्तु विसर्जन ( मोस धाम )
यसको साथै गोदावरी नदीको दुवै किनारामा वृहत तटवन्दन गर्नु पर्छ । दुवै किनाराका मन्दीरहरुलाई जोड्ने झुलङ्गे पुलको पनि आवश्यकता देखिन्छ । यसको साथै मानिसको चाप वढ्दै जाँदा, खानेपानी र शौचालयको पनि उचित व्यवस्था गर्नु पर्दछ ।
२३. कार्यालय तथा निवास भवन निर्माण
जनप्रतिनिधिको क्षमता विकास तथा योग्य कर्मचारीको आकर्षणको निम्ति सुविधायुक्त, आधुनिक प्राविधिकयुक्त कार्यालयहरु तथा निवासहरु निर्माण गर्नु पर्छ । भवन निर्माणमा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु निम्न छन ।
१) राजधानीको गुरुयोजना तयार भएपछि भवन निर्माणको म्एच्तयार गर्नु पर्छ ।
२) मन्त्रालय, प्रदेश सभा, आयोगहरु, निवासहरुको निम्ति अलग अलग कम्पाउण्ड भित्र निर्माण योजना वनाउने ।
३) भवनहरु भूकम्प प्रतिरोधक, अपाङ्ग मैत्री वृद्ध तथा वालवालिका मैत्री, स्वच्छ सुन्दर हुनुपर्दछ ।
४) आवश्यकता अनुसार स्थानीय निर्माण सामाग्री ढुंगा, स्लेट काठहरु ( साल, सिसौं, लौठ, देवदार, लेकाली सल्लो, श्रीखण्ड, आदि ) को प्रयोग गरी स्थानीय संस्कृति तथा कलाहरु झल्कने ढोका तथा झ्याल निर्माण गर्नु पर्छ ।
५) विद्युतीय उपकरणहरु जडान गरी आधुनिक डिजाईन र प्रविधिको प्रयोग गर्नु पर्छ ।
६) हल तथा भवनका नामाकरण गर्दा सुदूरपश्चिमका ९ वटै जिल्लाको प्रमुख चिनारीहरुको प्रतिनिधित्व हुनुपर्दछ । जस्तै खप्तड, रामारोशन, डोटेली, थारु, मालिका, सैईपाल, आदि ।
७) निवासमा करेसावारी, पूmलवारी, वृक्षारोपणको व्यवस्था हुनु पर्दछ ।
८) कार्यालयमा पूmलवारी, पानी फोहोरा, हरियाली वातावरण निर्माण गर्ने ।
९) आवास तथा कार्यालयमा सुरक्षाकमीको लागि पनि उचित व्यवस्था हुनु पर्ने ।
१०) भवनहरु सामान्यतया चार तला भन्दा माथि निर्माण गरिनु हुदैन, सभाहलहरु हाम्रो संस्कृति झल्कने खालको एकतले नै निर्माण गर्न उपयुक्त हुन्छ ।
११) विद्युत, खानेपानी, सञ्चार सुविधाको निम्ति उचित व्यवस्था हुनु पर्दछ ।

आर्थिक व्यवस्थापन

संघीय लोकतान्त्रीक गणतन्त्रको संस्थागत विकास गर्न प्रदेश संरचनाको विषयमा नितान्त नयाँ ढंगले साच्नु पर्दछ । केन्द्र र स्थानीय निकायको विषयमा हामीसंग लामो अनुभव छ । प्रदेशको विषयमा हाम्रो आफ्नै अनुभव छैन । त्यसैले प्रदेशको हरेक प्रदेश राजनीतिक, आर्थिक, प्रशासनिक तथा सेवा सुविधाको हिसावले नयाँ ढंगले सोच्नु पर्दछ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी केन्द्र पनि नयाँ स्थान गोदावरीमा तोकिएको छ । यसलाई नमूना राजधानीको रुपमा विकास गर्न चाहेको छ । यसको निम्ति ठूलो व्ययभार वहन गर्नु छ । यो महान उद्देश्य पुरा गर्न केवल प्रदेश सरकारले मात्र सम्भव छैन । अतः केन्द्र, प्रदेश, स्थानीय तह, दातृ संस्था तथा व्यक्ति–व्यक्तिको आर्थिक, भौतिक तथा भावनात्मक सहयोगको आवश्यकता देखिन्छ । यसकालागि केहि वुंदाहरु उल्लेख गरेको छुँ ।
१) पहिलो पटक सुदूरपश्चिम प्रदेशका ८८ वटा स्थानीय तहहरुमा प्रत्येक गाँउपालिकालाई कम्तिमा १ करोड , प्रत्येक नगरपालिकालाई कम्तिमा २ करोड , उपमहानगरपालिकालाई कम्तिमा ३ करोड वजेट राजधानी पूर्वाधारकोलागि विनियोजन गर्न अनुरोध गर्ने ।
२) प्रदेश सरकारले प्रत्येक वर्ष कम्तिमा राजधानी नवनिर्माणको लागि २ खरव वजेट विनियोजन गर्नु पर्ने ।
३) केन्द्र सरकारले पहिलो वर्ष कम्तिमा ३ अरव वजेट वजेट विनियोजन गर्न अनुरोध गर्ने ।
४) स्वदेशी तथा वैदेशीक दातृ संस्थाहरुसंग प्रत्येक वर्ष १ अरवको हिसावले राजधानीका विभिन्न भौतिक संरचना निर्माण गर्न अनुदान सहयोग जुटाउन प्रयास गर्ने ।
५) राजधानीका विभिन्न संरचना जस्तै – पार्क, मठमन्दीर, पैदलमार्ग, भवन, सभा हल आदि निर्माण गर्न आर्थिक तथा भौतिक सामाग्री र यन्त्र उपकरणद्धारा सहयोग गर्न चाहने संघ संस्था तथा व्यक्तिलाई आह्वान गर्ने ।
यसरी हाम्रो प्रदेशको राजधानी नवनिर्माण गर्दा एकताको प्रतिकको रुपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । यसवाट नै संघीयता वलियो हुंदैजान्छ । भौतिक पूर्वाधार विकास निर्माण कार्ययोजना र अनुमानित वजेट यसैसाथ संलग्न गरीएको छ ।

संरचना निर्माण प्रकृयाका सम्वन्धमा

१) राजधानीका वृहत गुरुयोजना ६ महिना भित्र निर्माण गरी प्रदेश सरकारले पारित गरि सक्ने ।
२) एउटा भौतिक संरचना, एउटा कम्पनी तथा संघसंस्थाले मात्र निर्माण गर्न पाउने नीति वनाउने ।
३) प्रत्येक संरचनाको निर्माण कार्य छिटो छरितो वनाउन निश्चित समयावधि तोकिनु पर्ने ।
४) कुनै व्यक्ति वा संस्थाले कुनै संरचना आफ्नै आर्थिक सहयोगमा आफैले निर्माण गर्न सक्छ र त्यस्तो वातावरण सिर्जना गरिनु पर्छ नै । तर संरचना निर्माण गर्दा सरकारले तोकेको मापदण्ड अनुरुप हुनु पर्दछ ।
५) राजधानी केन्द्रमा सवभन्दा पहिले प्रदेश सभा भवन शिलान्यास, निर्माण तथा सञ्चालन गरिने नीति वनाउने यसको निर्माण कार्य २ वर्ष भित्र नै सम्पन्न भइसक्नु पर्छ । यो भवनको लागि कुनै पनि दातृ संस्था वा वैदेशिक सरकारको आर्थिक सहयोग स्वीकार नगर्ने नीति हुनुपर्दछ ।
६) सवै मन्त्रालयका भवनहरु ४ वर्ष भित्र पुरा गरी मन्त्रालयको काम कारवाही सञ्चालन गरि सक्ने कार्ययोजना तय हुनु पर्दछ ।
७) वाकी कार्यालयहरु ६ वर्ष भित्र नै निर्माण गरी कार्यालय सञ्चालन गरिनु पर्ने ।
८) अन्य वाकीं संरचनाहरु ८ वर्ष भित्र पुरा गरि सक्ने नीति लिनुपर्ने ।
९) अध्ययन, अनुसन्धान, अनुगमन, तथा मूल्यांकनको संयन्त्र चुस्त, दुरुस्त तथा मापनयोग्य वनाउनु पर्ने ।
१०) राजधानी नवनिर्माण कोष स्थापना गरी आवश्यक नीति, नियम, निर्देशिका अनुरुप सञ्चालन गर्नु पर्ने ।