मानिस र प्राकृतिक स्रोत बीचको अन्तरसम्बन्ध

मानिस र प्राकृतिक स्रोतबीच परापूर्वकालदेखि नै घनिष्ट सम्बन्ध रहिआएको छ । ऐतिहासिक कालमा मानिस वनमा रहेका फलफूल, कन्दमुल र वन्यजन्तुको शिकारमा निर्भर रहेर जीवन बिताउने गर्दथे । यसरी मानिसको बृद्धि र विवेक विकास हँदै ढुंगेयुग, पशुपालन, कृषि युगहुँदै औद्योगिक युगसम्म आईपुग्दा समेत खाना, लत्ता कपडा र अन्य सामग्रीका लागि प्राकृतिक स्रोतमा नै निर्भर रहनुपरेको छ ।
विकासक्रम सँगै मानिस समूह बनाएर वन्यजन्तुको शिकार गर्न अनि काचै मासु खाने र पछि आगोमा पोलेको मासु स्वादिलो पाए पछि पोलेर खान थाले । आगो बाल्नको निम्ति दाउराको प्रयोग गर्न थाले । ढुंगेयुगका मानिसले ढुंगाका हतियार प्रभावकारी नभएपछि विकल्प खोज्दै धातुका धारिला हतियार बनाउन सिके । ढुंगेयुगको समापन पछि विस्तारै पकाउनु र अन्य सामग्री राख्नको निमित्त काठ र धातुका भाँडाकुँडा बनाउने प्रचलन बढ्यो । यसरी इतिहास हेर्दै जाँदा मानिसको चाप प्राकृतिक स्रोतमाथि निर्भर बन्दै गइरहेको देखिन्छ ।
त्यस्तै, पशुपालन युगमा मानिस पनि घाँसपात, वन, घर आदि बनाउनको लागि प्राकृतिक स्रोतमै निर्भर छन् । कृषि युगमा आइपुग्दा पनि मानिस प्राकृतिक स्रोतमै निर्भर छन् । कृषि बालीका लागि सिंचाईं, मल, घाँसपात, कृषि औजार बनाउन मानिसले पानी, माटो, धातु प्राकृतिक स्रोत प्रयोग गर्दै आइरहेका छन् । आधुनिक औद्योगिक युगमा पनि खाना, इन्धन, वन, माटो, सौर्य, प्रकाश लगायतका आवश्यकता पूरा गर्न मानिसले प्राकृतिक स्रोत मै निर्भर रहनु परेको छ । तसर्थ, मानव विकासको क्रमसँगै प्राकृतिक स्रोतको अधिक प्रयोगका कारण वातावरण प्रदूषण बढ्दै गइरहेको छ ।

अन्तरसम्बन्धका आधारहरू
मानवका लागि खानाको प्रमुख स्रोत
खाना मानिसको प्रमुख आवश्यकता हो । वनस्पति र प्राणीबाट मानिसले खाना प्राप्त गर्दछ । त्यसैले मानिसलाई पारिस्थितिक प्रणालीको सर्वभक्षी र विवेक उपभोक्ता भन्ने गरिन्छ । प्राकृतिक स्रोत नै मानिसको मुख्य स्रोत हो ।

सुरक्षाको प्रमुख आधार
बस्नको लागि घर र गोठ निर्माण गर्न चाहिने काठपात तथा बिरामी पर्दा औषधी उपचार गर्न चाहिने जडीबुटी प्राकृतिक स्रोतबाट प्राप्त गर्दछौं । घर बनाउन प्रयोग गरिने काठ, माटो, ढुंगा, धातुका सामग्री बाहेक पनि सुरक्षाका निमित्त प्रयोग गरिने हातहतियारहरू प्राकृतिक स्रोतबाट नै प्राप्त गर्दछौं ।

आर्थिक विकासको प्रमुख स्रोत
प्राकृतिक स्रोतहरूको प्रयोग गरेर मानिसले जीवन उकास्ने गरेका छन् । दैनिक जीवन चलाउनका निमित्त वन जंगल, जलस्रोत, खानी आदि प्राकृतिक स्रोत आवश्यक हुने गर्दछन् । वनस्पतिबाट जडीबुटी, घाँस, दाउरा, फलफूल, सागपात आदि उपलब्ध हुन्छन् भने प्राणीको छाला, मासु, सिङ, रौं जस्ता अंगहरू पनि आम्दानीका स्रोत बन्दछन् ।

पारिस्थितिक प्रणालीको सन्तुलन
पारिस्थितिक प्रणालीको सन्तुलन राख्न प्राकृतिक स्रोतहरू जस्तै– घाम, पानी, हावा आदिको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ । यसरी पारिस्थितिक प्रणालीमा संलग्न तत्त्व अथवा जाति लोप भएमा सम्पूर्ण प्रणाली नै असन्तुलन हुन्छ र फलस्वरूप समग्र सजिवले विभिन्न चुनौति सामना गर्नु पर्छ । यसले गर्दा मानव समुदायलाई पनि प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभाव पार्दछ । मानवले हरेक किसिमको फाइदा लिनको लागि प्राकृतिक स्रोतको सन्तुलन कायम राख्नुपर्दछ ।

औषधिको स्रोत
वनस्पति र वन्यजन्तु औषधिको प्रमुख स्रोत हुन् । कतिपय वनस्पति र वन्यजन्तु औषधिको निमित्त प्रयोग हुने भएकोले अनुसन्धान जारी रहेको छ । नेपालमा कतिपय वनस्पति तथा वन्यजन्तुका अंगहरू जडीबुटीका रूपमा प्राचीनकालदेखि प्रयोग हुँदै आइरहेका छन् ।

सौन्दर्य र विविधता संरक्षण
प्राकृतिक स्रोतहरूको सौन्दर्य र विविधता मापन गर्ने माध्यम नै छैन । विभिन्न रंग भएका माछा, चरा, किरा, पुतली लगायत अन्य सजिवहरू आफू मात्र सुन्दर होइनन् समग्र प्रकृतिलाई सौन्दर्यमय बनाएका छन् । यसरी नयाँ पुस्ताका लागि यस्तो सौन्दर्य र विविधता संरक्षण गर्ने प्राकृतिक स्रोतको संरक्षण गर्न पनि आवश्यक भएको छ ।

मनोरञ्जनको स्रोत
समाजमा वन्यजन्तु मनोरञ्जनको साधन बनेका छन् । चरा अवलोकन, शिकार, माछापालन, हात्तीपोलो खेल्ने, चिडियाखाना आदि क्रियाकलापबाट मानिसले प्रशस्त मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने गर्दछन् ।

 साहित्य सिर्जनाको उत्प्रेरक स्रोत
आधुनिक समाज बौद्धिक विचारले भरिपूर्ण छ । विश्वका प्रसिद्ध वैज्ञानिक र साहित्यकारले सिर्जना र आविष्कारको प्रेरणा प्राकृतिक स्रोतबाट नै प्राप्त गरेको पाइन्छ । कुकुरको निद्रा, गोहीको आँशु, कमिलाको जस्तो जोडी र अन्य समाजमा विकसित उखान टुक्का प्राकृतिक स्रोतमा नै आधारित छन् ।

अन्त्यमा, मानिस र प्राकृतिक स्रोतबीच नजिकको सम्बन्ध रहेको छ । मानवीय क्रियाकलापले गर्दा वातावरण प्रदुषण, प्राकृतिक स्रोतको अत्यधिक प्रयोग, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा व्यापार, प्राकृतिक प्रकोपको कारण प्राकृतिक स्रोत साधन घट्दै गइरहेका छन् । तसर्थ, यी स्रोतको संरक्षणका निमित्त विभिन्न संरक्षण कार्यक्रमहरू र मानवीय क्रिायकलापलाई रोक्नु र सरकारी स्तरबाट संरक्षणका लागि आवश्यक पहल गर्न जरुरी देखिन्छ । जसका कारण प्राकृतिक स्रोतको दिगो रुपमा उपयोग र सम्बन्ध रहन सक्छ ।

लेखक प्राणीशास्त्री हुन् ।