समानता,समता र संघर्षको महिला दिवस

आज विश्वभरका महिलाहरुले विजय प्राप्त गरेको दिन ८ मार्च हो । आजको दिन विश्वभरका महिलाहरुले १ सय १ज्ञ औं अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाई रहेका छन् ।

आजको दिवसलाई नारीहरुले विजय प्राप्त उत्सवको रुपमा पनि लिने गरेको पाईन्छ । महिला माथि भएका अन्यायको विरुद्धमा आवाज उठाएर स्थापित गरिएको यो दिवसमा विभिन्न देशका महिलाले आ– आफ्नै ढंगले मनाउने गर्दछन् । जहाँ जसरी मनाए पनि यो दिवसको मूल उद्देश्य र मर्म भनेको समानता र समता हो । महिलाको समान हैसियत र पहुँच स्थापना गर्नकालागि महिला अधिकारका पक्षधरहरुले आवाज उठाउदै आई रहेका छन् । तर पनि विश्वकै परिप्रक्ष्यमा हेर्ने हो भने अहिले पनि महिलाले समान कामको समान ज्याला पाउन सकिराखेका छैनन् ।

महिलाले समाजिक, शैक्षिक, राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक लगायतका विभिन्न क्षेत्रमा भोग्नु परेका समस्या र त्यसको अवस्थाको बारेमा वकालत गर्ने निर्णायक तहमा पुग्न भूमिका खेल्नु पनि अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसको एक मूल उद्देश्य हो । किन कि महिलाहरु वर्षौदेखि देविएर हेपिएर चेपिएर आएका छन् जसले गर्दा समाजमा पुरुष सरह समान अस्त्तिव बनाउन सकिरहेका छैनन् । प्राकृतिक रुपमा पुरुष भन्दा महिला केही पक्षमा कमजोर भएतापनि बौद्धिक रुपमा महिलाले गरेको कार्यको योगदान अहिले पनि यो समाजले समान कामको समाज ज्याला दिन कन्जुसाई गरिरहेको तितो यथार्थ हाम्रो समाजमा सर्ववितितैछ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९७५ देखि यो दिवस मनाउन सुरु गरेको भएता पनि यसको पृष्ठभूमि भने निकै लामो छ । तर पनि यो दिवस मनाउनुको मूल उद्देश्य भन्नु नै महिलाको आर्थिक निर्भरतालाई माथि उकास्नु हो । त्यसको साथै महिलाको पहुँच राज्यको हरेक निकायमा पु¥याउने एक खुड्किलोको रुपमा यो दिवसलाई लिनु आवश्यक छ । यस वर्ष नारी दिवसको राष्ट्रिय नारा “महिला सुरक्षा,सम्मान र रोजगारःसमृद्ध नेपालको आधार” भन्ने मूल नारा सहित १ सय ११ औं श्रमिक महिला दिवस मनाउने तयारी भए पनि विश्व भर फैलिएको कोराना भाईरस (कोभिड १९)का कारण बृहत रुपमा मनाउन सकिएको छैन । तर नेपालका महिलाहरुले ठूला ठूला सभा, सम्मेलनका कार्यक्रममा सहभागी नभएपनि उनीहरुको हृदयदेखि यो दिवसलाई उत्साहपूर्ण विजय उत्सवको रुपमा आफ्ना अन्तरमनदेखि आएका बौद्धिक ज्ञानहरु बाढ्दै यस वर्षको श्रमिक नारी दिवस मनाईरहेका छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक नारी दिवसलाई विश्वको परिप्रेक्ष्यमा दृष्टिपात गर्दा सन् १९९६ ८ मार्चका दिन महिलाहरुलाई उचित ज्याला र १० घण्टाको कार्य समयको माग गर्दै अमेरिकाको न्यूयोर्कमा श्रमिक महिलाहरुले आन्दोलन शुरु गरेका थिए । यसरी न्यूयोर्कमा श्रमिक महिलाहरुको आफूमाथि भएको शोषण, दमन, हत्या, बलात्कार, असमानता विभेदका विरुद्ध आन्दोलन गरेर संसार भरिका महिला सचेतना फैलाई आफ्नो अधिकार प्राप्तिका लागि बाटो देखाउन सफल भएका थिए ।

जब महिलाहरुमाथि दमन अत्याचार भयो तब विश्वमा रहेका महिलाहरु आफ्नो हक अधिकार स्थापित गर्न आन्दोलनमा उत्रिका थिए । सर्वप्रथम महिला आन्दोलन सुरुवातको पहल न्युजिल्यान्डका महिलाहरुबाट भएको थियो । सन् १८८४ मा त्यहाँका महिलाले आन्दोलन गरे पश्चात केही अधिकार प्राप्त गर्न सके । त्यसपछि अन्य राष्ट्रमा पनि क्रमशः महिला हक–अधिकारसम्बन्धी कार्यक्रमहरु हुन थाले र सन् १९११ मार्च ८ देखि अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस मनाउने प्रचलनको सुरुवात बढ्दै गयो ।

सन् १९४५ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले राष्ट्रसंघको आर्थिक तथा सामाजिक परिषद् अन्तर्गत रहने गरी महिलासम्बन्धी सहआयोगको स्थापना गरियो त्यसपछि विश्वमै एकप्रकारको जागरण र सचेतना फैलाउने काम गरयो । त्यसपछि सन् १९५१ मा इन्टरनेशन लेबर अगंनाइजेसनले एउटा महासन्धि स्वीकृत ग¥यो जसले गर्दा महिला र पुरुष दुवै वर्गका कामदारलाई समान कामका लागि समान ज्याला दिनुपर्नेमा उल्लेख गरिएको थियो । सोही सन्धिले गर्दा पनि महिलाको आर्थिक स्वतन्त्रताका निम्ति ठूलो सहयोग पु¥यायो । त्यसपछि सन् १९५५ मा रोजगार नीति सम्बन्धी महासन्धि पारित भयो त्यसै समयदेखि महिला मजदुरहरुले आफूहरुले समान कामको समान ज्याला पाउनु पर्ने आवाज उठाएपछि केही हदसम्म महिलाहरुले आर्थिक पक्ष बलियो बनाएता पनि वर्तमान अवस्थामा आईसक्दा समेत भनेजति आर्थिक लाभ लिन भने सकेको अवस्था छैन ।

अमेरिकाको न्यूयोर्कका सन् १९०९ मा त्यहाँका महिलाले गार्मेन्ट फ्याक्ट्रीमा हड्ताल गरेर त्यतिबेला ठूलो साहस प्रदर्शन गरेका थिए । सन् १९१० मा कोपनहेगनमा सम्पन्न अन्तर्राष्ट्रिय सामाजिक सम्मेलनले महिलाका मुद्धालाई महत्व दिएपछि युरोपमा ठूलो हलचल नै मच्चिएको थियो । १९१० मा भएको कोपनहेगन सम्मेलनको सफलता स्वरुप १९११मा अस्ट्रिया, जर्मनी, डेनमार्क, स्वीट्जरल्यान्डलगायतका मुलुकमा महिला अधिकारका कुराहरु उठाइयो ।

महिला दिवस भनेरै मनाउन थालिएको यो क्रम फैर्लदै गएर १९१४ सम्ममा केही युरोपियन मुलुक र १९१७ मा रसियामा मनाइयो । दोस्रो विश्वयुद्धताका सन् १९१३ र १४ मा रसियन महिलाले फेबुरअी महिनाको आइतबार महिला दिवस भनि मनाएका थिए तर अन्य मुलुकले ८ मार्चमा महिला दिवस मनाउँदै आएकाले रसियन महिलाले पनि ८ मार्चलाई नै महिला दिवसका रुपमा मान्न थालेका हुन् । त्यसपछि क्रमिक रुपले विश्वभरिनै यो दिवसको बारेमा फैलिन थालेपछि सन।

१९७५ मा संयुक्त राष्ट्रले ८ मार्च लाई अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसका रुपमा मनाउने घोषणा गरेपछि यो दिवस विश्वव्यापी रुपमा मनाउन थालिएको हो । नेपालमा भने नारी दिवस वि।स।२००३ साल देखि मनाउन थालिएको हो । त्यतिबेला यो नारीदिवस मनाउनमा मंगलादेवि सिंह सहाना प्रधान,साधना प्रधान लगायतका महिलाको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको थियो । २००३ मा थोरै महिला जम्मा भएर मनाइएको नारी दिवसले २००४ सालमा आइपुग्दा अति ठूलो रुप लियो र २००७ सालमा आईपुग्दा झनै यो दिवसले ठूलो भूमिका खेल्न सफल भयो । त्यसपछिका वर्षहरुमा यो नारी दिवसलाई प्रत्येक वर्ष भब्य रुपमा मनाउँदै आईरहेको पाईन्छ ।

सोही अवसरमा महिलाहरुले आफ्ना हकअधिकार प्राप्त गर्न राज्यलाई विभिन्न दवावमूलक कार्यक्रम गर्दै आईरहेका छन । महिला विरुद्धको हिंसा भन्नाले सार्वजनिक वा निजी जीवनमा लिङ्गको आधारमा हुने हिंसाजन्य कार्य हो, जसले महिलालाई शारीरिक, यौनजन्य, आर्थिक वा मानसिक क्षति वा पीडा पुया¥उँदछ । त्यसले गर्दा महिलामाथि आउने धम्की, दवाव, स्वेच्छाचारीले महिलाको स्वतन्त्रताको हनन् समेत गरिरहेको अवस्था हाम्रो समाजमा विद्यमान छ । महिलाले सदियौं देखि शारीरिक हिंसा, मानसिक हिंसा, आर्थिक हिंसा, प्रथा परम्पराभित्र हिंसा र घरेलु हिंसा खेप्दै आईरहेका छन् । अझ हामी समान्यरुपमा बुझ्न सक्छौं घरभित्रकै कुरा गरौं घरपरिवारमा पनि छोरा र छोरीमाथि विभेदकारी भूमिका खेलिरहेको हुन्छ ।

लिङ्गको आधारमा महिला भएकै कारण विभिन्न मानसिक हिंसा खेप्न बाध्य बनाईन्छ । अझ अहिलेको जल्दोबल्दो राजनीतिक हदकाण्डा गतिविधि र राज्यसत्ता चलाएका सत्ताधारीहरुको संरचनाले लिङ्गको आधारमा महिलामाथि विभेद गरिएको छ । जसले गर्दा नेपाली महिला यो देशको दोस्रो दर्जाको नागरिकको रुपमा प्रस्तुत हुनु पर्ने बाध्यता छ ।नेपालमा जनआन्दोलन भाग –२ पछि महिलाहरु अगाडि बढ्ने क्रम जारी छ । सोही जनआन्दोलनमा महिलाहरु आफ्नो अधिकार प्राप्तीका लागि कतिपयले आफ्नो प्राण समेत बलिदान दिनु प¥यो । विगतका दिन भन्दा पछिल्लो अवस्थामा आएर महिलाहरु राज्यका हरेक निकायमा सहभागी भएका छन् ।

यसरी महिलाहरु हरेक क्षेत्रमा अगाडि बढ्न पाउनु पनि नारी दिवसको उपलब्धी हो ।ग्रामीण भेगमा बसोबास गर्ने हजारौं महिलाहरुको भविष्य उज्जल बनाउन र राज्यको हरेक निकायमा पहुँच र अवसर दिलाउन पनि भोट जितेर गएका सभासद महिलाले कदापि भुल्नु हुँदैन । सदियौं देखि शोषण, दमन, अत्याचार, हिंसा खेप्न बाध्य नेपाली महिलाको भविष्य स्थापित गर्न सबै भन्दा माथि राज्यको निकायमा बसेका राजनीतिक महिलाको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । त्यसैगरी महिला हक र अधिकारकालागि काम गर्छु भनेर खोलिएका महिलाबादी संस्थाहरु पनि क्रियाशील हुन जरुरी छ । महिलाका आर्थिक, राजनैतिक, शैक्षिक, सामाजिक, नैकितलगायत सबै पक्षमा बलियो बनाउन महिला मात्र होइन पुरुषको पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नु पर्छ ।

एउटा उन्नत, सक्षम, सवृद्धि राष्ट्रको निर्माण गर्न महिला पुरुषको समान अधिकार हुनु जरुरी छ । महिला र पुरुषको शारीरिक अवस्था सम्मान नहोला तर राज्यले दिने अधिकारमा समान हुनु पर्छ लिङ्गको आधारमा महिलालाई विभेद गरिनु हुंदैनन भन्ने हाम्रो मनसाय हो मुलुकले नयां संविधान पाईसकेको अवस्था छ । त्यति मात्र होइन देशमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रीक राज्य व्यवस्था हुनुका साथै राजनीति रुपमा पनि फड्को मारेको छ । तर यो समाजमा पितृसत्तात्मक सोचको अन्त्य हुन सकेको छैन । यस्तो विभेदकारी सोच पुरुषमा बढी र महिला केही कम मात्रामा देखिने गरेको छ । १११ औ महिला दिवसले यस्ता विभिन्न खाले लैङ्गिक विभेदलाई अन्त्य गर्दै समग्र मानव जगतलाई उत्थान गर्ने प्रेरणा ८ मार्चले हामीलाई प्रदान गरुन । ताकि लिङ्गको आधारमा कुनै पनि प्रकारको विभेद महिलाले खेप्न नपरोस् । र राज्यसत्ताले बनाउने संरचनामा कदापि विचारवाद, जातीवाद, नातावाद र कृपावाद हावी भएर महिलाको अस्त्तिव र पहिचान प्रति आंच आउने काम नगरियोस् । साथै विश्वभरका महिलाहरुले शिक्षित,संगठित र संघर्ष मार्फत आफ्नो श्रमको मुल्य र हक अधिकारको सुनिश्चितता गर्न सक्नुपर्दछ ।

अब महिलाहरु आफू माथि भएको दमन, शोषण र विभेदलाई सहेर बस्ने होइन अन्यायको विरुद्धमा धावा बोल्नु सक्नु पर्छ । जुन धावाले महिलाको हित मात्र होइन महिलाको प्रगति भएको हेर्न चाहने पुरुषहरुको पनि शिर उच्च होस् । तसर्थ मानवअधिकार,समानता,समता,सामाजिक न्याय,समानुपातिक प्रतिििनधित्व को सुनिश्चितता लागि अधिकार प्राप्तीको लागि सबै सामूहिक प्रतिवद्ध र कार्यान्वयनमा जोड दियौँ र शुरुवात गरौँ । १ सय ११ औं अन्तराष्ट्रिय श्रमिक नारी दिवसको अवसरमा विश्वभरका सम्पूर्ण दिदीबहिनी दाजुभाईहरुलाई हार्दिक शुभकामना ।

लेखक मानवअधिकार संरक्षण मंच,नेपालका प्रदेश सचिव हुन ।