सरकारको उदासिनताका कारण प्रदेशको विकास भएन

दिनेश भण्डारी
पूर्व अध्यक्ष
कैलाली उद्योग बाणिज्य संघ

कैलाली उद्योग वाणिज्य संघ स्थापना भएको ५० वर्ष पुग्दै छ । कैलाली उद्योग वाणिज्य संघको संस्थापक दिलिपसिंह मल्ल नै नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघको पनि संस्थापक हुनुहुन्थ्यो । २०२२ सालमा महासंघको संस्थापक रहेका उहाँले २०२७ सालमा कैलाली उद्योग बाणिज्य संघको स्थापना गरेका थिए । त्यतिखेर थुप्रै अग्रज व्यवसायीहरु संघमा आवद्ध थिए । ठूल्ठूला उद्योग सञ्चालकहरु आवद्ध थिए ।
कैलाली जिल्लामा संगठित रुपमा व्यापार हुन लागेको पनि ५० वर्ष पुगेको छ । यो बीचमा निकै प्रगति भइसक्नुपर्दथ्यो । ठूला ठूला उद्योगहरु सञ्चालन हुनुपर्दथ्यो । कुनै वेला यहाँ रोजिन एण्ड टर्पेनटाइन, लक्ष्मी कथ्था उद्योग लगायतका ठुला उद्योग थिए । तर, सरकारको गलत नीतिका कारण सुदूरपश्चिम प्रदेशमा आशातित विकास हुनसकेन । धेरै उद्योगधन्दाहरु बन्द भए । प्राध्यापक डाक्टर हेमराज पन्तले उद्योगबारे एउटा सानो अध्ययन गर्नुभएको थियो । उहाँ भन्नुहुन्थ्यो– २७ वटा उद्योगमा बन्द भइसकेका छन् ।
यो दुःखद पक्ष हो । हामी संगठित भएको ५० वर्षको अवधिमा धेरै काम गरिसक्नुपर्दथ्यो । हामी सुन्ने गर्छौ– सिंगापुर, थाइल्याण्ड लगायतका मुलुकले २०÷२५ वर्षमै फड्को मारेको कुरा । तर, हामीकहाँ उद्योग, व्यवसायमा आशातित विकास हुनसकेको छैन । यद्यपि, धनगढीमा पछिल्लो केही वर्षमा सुधार भइरहेको छ । म पनि कैलाली उद्योग वाणिज्य संघमा १४÷१५ वर्ष सक्रिय भएर लागे । त्यो समयमा हामीले सुन्दर सुदूरपश्चिम अभियान चलायौ । गेटा विमानस्थलमा कालोपत्रेका लागि अभियान चलायौं । पुस्तकालय स्थापना ग¥यौं । पर्यटन क्षेत्रको विकासका लागि एक रुपैयाँ अभियान चलायौं । बस व्यवसायीहरुसंग मिलेर स्टिकर, पर्चा टाँसेर देशभरी प्रचार–प्रसार गर्यौं ।
हाम्रा अग्रजहरुका पालामा थुप्रै काम भए । संघको जग्गा खरिद, भवन निर्माण भयोे । थुप्रै व्यवसायीहरुलाई सदस्यता प्रदान गरियो । कैलाली उद्योग बाणिज्य संघ नेपालमै धेरै सदस्य भएको उद्योग वाणिज्य संघमा पर्छ । हामीले २०६३ सालदेखि सुदूरपश्चिम महोत्सव शुरु ग¥यौ । संघले आफनै अगुवाईमा तथा अरुको सहयोगमा वैजनाथ मन्दिरको स्तरोन्नति, शैक्षिक संस्थाहरुलाई सहयोग लगायतका काम गरेको छ । म अध्यक्ष हुँदा हामीले अमेरिकी राजदुतावाससंग मिलेर बैतडी, डडेल्धुरा, कञ्चनपुर तथा सुर्खेतसम्म शैक्षिक मेला आयोजना ग¥यौं । थुप्रै क्याम्पस तथा विद्यालयमा करौडौ रुपैयाँ मूल्यका किताब प्रदान ग¥यौं । कैलाली उद्योग वाणिज्य संघले यो क्षेत्रको उद्योग, व्यापार, कृषि, पर्यटन प्रवद्र्धनमा अग्रणी भूमिका निर्वाह गरेको छ भन्ने मलाई लाग्छ ।
यहाँको आर्थिक समृद्धिको प्रमुख सवाल भनेको राज्यको नीति हो । हामीलाई सुदूर भनेर टीका लगाइन्छ । मुलुकको एउटा कुनामा हामी छौं । हाम्रो बजार पनि काठमाडौं, नारायणघाटको बजार पनि काठमाडौं, भैरहवाको बजार पनि काठमाडौं हो । भौगोलिक हिसावले एउटा कुनाबाट काठमाडौंका बजारमा प्रतिष्पर्धा गर्नका लागि भैरहवाका मान्छेलाई पाइक पर्छ । किनकि उनीहरु नजिक छन् । भैरहवामा विशेष आर्थिक क्षेत्र छ । नेपालगञ्जमा औद्योगिक क्षेत्र छ । तर, सुदूरपश्चिम प्रदेशमा अहिलेसम्म विशेष आर्थिक क्षेत्र समेत छैन । कुराकानी मात्रै गरिन्छ । वीरगञ्जमा सुख्खा बन्दरगाह छ । त्योभन्दा राम्रो सुख्खा बन्दरगाह बन्न सक्ने दोधाराचाँदनी छ । म संघको अध्यक्ष हुँदा बाणिज्य मन्त्री, सचिवहरुलाई लगेर अवलोकन गराएको थिए । विशेष आर्थिक क्षेत्रका लागि मेरै अध्यक्षतामा यहाँका जनप्रतिनिधि, जिल्ला विकास अधिकारी लगायत सबैलाई राखेर हामीले धेरै पटक डेलिगेसन गयौं । छलफल गर्यौ । उहाँहरुले हुन्छ भन्नुभयो । सर्भे पनि गर्नुभयो । पाँच हजार पृष्ठको रिपोर्ट पनि तयार भयो । कैलालीको हरैयामा एक सय २० वटा उद्योग स्थापना गर्ने भनेर फाइनल पनि गरियो । दुःखको कुरा अहिलेसम्म त्यो कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।
यहाँ पर्यटनको थुप्रै सम्भावना रहेको छ । ऐतिहासिक, साहासिक, धार्मिक लगायतका पर्यटनस्थल छन् । हामीसंग भारतका समृद्ध शहरहरु दिल्ली, बरेली, लखनउ, कानपुर, हरिद्वार, देहरादुन लगायतका १४÷१५ वटा शहरहरु चार÷पाँच घण्टाको दुरीमा रहेका छन् । भा।तको उत्तर प्रदेश राज्यको जनसंख्या नै २२ करोड छ । हामी त्यहाका पर्यटकलाई सजिलै यहाँ ल्याउन सक्छौं । गर्मीयाममा उत्तर प्रदेशमा निकै गर्मी हुन्छ । हामीसंग भने ४०÷५० किलोमिटर माथि पहाडमा गयौं भने हिल स्टेशनहरु छन । हामी फरक मौसमको फाइदा लिन सक्छौं । गौरिफण्टा नाका खुला हुन नसक्दा हामीलाई अप्ठयारो परेको छ । धेरै भारतीय पर्यटकहरु मानसरोवर जान चाहन्छन । हामीले गौरिफण्टा नाकाबाट उरै भन्ज्याङ हुँदै मानसरोवर लग्न सक्यौ भने संसारको सबैभन्दा छोटो मार्ग यो हुन सक्छ । भारत सरकारले आफना नागरिकलाई मानसरोवर यात्राका लागि एक लाख रुपैयाँ भारु दिने गर्दछ । हामीले यो नाकाबाट उहाँहरुलाई ५० हजार रुपैयाँ मै यात्रा गराउन सक्छौं । त्यो गरेमा उहाँहरुसंग ५० हजार रुपैयाँ पनि वचत हुने र मानसरोवरको दर्शन पनि हुने भएपछि हरेक मानिस यहाँबाट आउँछन । हामीले यो सडक सञ्जाल नबनेको कारणले यो कार्यलाई अघि बढाउन सकेका छैनौं । म अध्यक्ष हुँदा खेरी हामीले एउटा गु्रप बनाएर केही रकम सहयोग गरि खुटियादेखि दीपायलसम्मको छोटो बाटोका लागि अभियान चलायौं । अहिले धनगढीबाट दीपायल पुग्न दुई सय किलोमिटरको यात्रा गर्नुपर्छ भने यो छोटो बाटोबाट ६५ देखि ८० किलोमिटरमा पुग्न सकिन्छ भनेर सरकारलाई सर्भे रिपोर्ट दियौ । त्यो पनि कहिले सुरुङ मार्ग बनाउँछु कहिले केही बनाउँछु भनेर अहिलेसम्म निर्माण गर्न सकेको छैन ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा धेरै सम्भावना छन । तर, सरकारको नीति नै गलत छ । सडक सञ्जाल नै बनाउँदैन । हामीले सरकारलाई २१ बुँदे मागसंगै २१ किलोको माला लगाउने गरेका थियौं । हामीले प्रदेशमा पर्यटकको क्षेत्रीय कार्यालय स्थापना हुनुपर्छ भनेका थियौ, त्यो पनि अहिलेसम्म हुन सकेको छैन । कार्यालय स्थापना भएको भए यस क्षेत्रको पर्यटकीय स्थलको प्रचार–प्रसार गर्न सजिलो हुन्थ्यो । सरकारको उदासिनताका कारण प्रदेशको विकास हुन सकिरहेको छैन ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा जो पनि लगानी गर्न चाहन्छन । उद्योग खोल्न चाहन्छन, तर जग्गा निकै महँगो छ । सरकारले विशेष आर्थिक क्षेत्र स्थापना गरेर त्यहाँभित्र जग्गा उपलब्ध गरिदिने र उद्योग खोल्ने मान्छेलाई जे सुविधा चाहिन्छ व्यवस्था गरिनुपर्छ । हामीसंग मनोरम पर्यटकीय क्षेत्र भएका ठाउँमा सरकारले ५० वर्षका लागि जग्गा लिजमा दिने हो भने थुप्रै होटल व्यवसायीहरु होटल खोल्छन । सरकारसंग बजेट छैन, हामीले मान्यौ, तर सरकारले नीति त बनाउन सक्छ नि । ५० वर्षका लागि जग्गा उपयोग गर्ने र त्यसपछि सरकारको हुने छ भनेर नीति बनाएपछि सरकारलाई पनि फाइदा हुन्छ । हाम्रा मान्छेले पनि रोजगारी पाउँछन् । कुनै व्यवसायीहरुले यहाँ उद्योग पनि खोल्छन ।
यहाँ थुप्रै जडिबुटी उत्पादन भइरहेका छन । तर, हामीले यसको बजार बनाउन सकेका छैनौ । यहाँका सम्पदाको पनि प्रचार–प्रसार भएको छैन । यहाँ कृषि, जल, जमिन, जंगल, जनसंख्या धेरै छ । यहाँ भएका युवाहरु अहिले सस्तोमा विदेशमा श्रम बेच्न बाँध्य छन । ती युवाहरुलाई सरकारले रोक्न सक्नुपर्छ ।
कोरोना महामारीका कारण पर्यटन क्षेत्र धरासायी भएको छ । आन्तरिक पर्यटन प्रवद्र्धनको काम सरकारले गर्नुपर्यो । खाद्यान्न र हार्डवेयरमा अलिकति कम असर परेको छ । हामीले भारतबाटै सामान किन्ने गरेका थियौ । ती सामान यही खरिद गर्दा यहाँका केही व्यवसायीहरुलाई लाभ पनि भयो । सरकारले ब्याजमा सहुलियत गर्नुपर्छ । सरकारले केही राहतका काम गर्नुपर्छ ।
गोपाल हमाल अध्यक्ष भएका वेला खाली अध्यक्ष बन्ने, सदस्यता नविकरण गर्ने, संघको भवन मात्र बनाएर हुँदैन विभिन्न किसिमका व्यापार व्यवसायलाई प्रवद्र्धन गर्ने काम गर्नुपर्छ भनेर महोत्सवको शुरुवात भयो । मेला, महोत्सवको माध्यमले सानो सानो व्यवसायले पनि प्रतिष्पर्धामा भाग लिन्छ । उत्पादनको गुणस्तर, बजारीकरण गर्छ । महोत्सवमा यहाँका खानपानलाई पस्केका छौं । यहाँका प्रतिभाहरुलाई स्टेजमार्फत राष्ट्रिय कलाकार बनाएका छौं । महोत्सव गर्नुको मुख्य कारण खानपान, संस्कृति, भेषभुषा, व्यापार, व्यवसाय, कृषिको प्रवद्र्धन गर्नु हो । जसले आर्थिक क्षेत्रमा केही योगदान पुगाएको छ, त्यसको प्रवद्र्धन गर्न चाही महोत्सवले सहयोग मिलेको छ । सुदूरपश्चिम महोत्सवले विश्वभरी नै प्रदेशलाई चिनाएको छ । सुदूरपश्चिम प्रदेशलाई हलिया, मुक्त कमैया, छाउपडी लगायतको भन्दै तत्कालिन विकास क्षेत्रका रुपमा चिनिन्थ्यो ।
हामीसंग जडिबुटीको भण्डार छ । जलस्रोतको खानी छ । ृषिका उर्वर फाँटहरु छन । हामीसंग कर्मठ मान्छेहरु छन । सुदूरपश्चिम प्रदेश केही कुरामा पछाडी थिएनौ, तर पछाडी पारेको छ भने दुस्प्रचार गरियो । सुदूरपश्चिम प्रदेशको वास्तविक पहिचान के हो त भनेर सुन्दर सुदूरपश्चिम अभियान चल्यो । सबै सुदूरपश्चिम प्रदेश एकैचोटी घुमाउन सकिदैन । त्यसैले हामीले हरेक वर्ष मंसिर २२ गतेदेखि एउटै थलोमा सुदूरपश्चिम प्रदेशका सम्भावनाहरु पस्किने गरेर महोत्सवको आयोजना गर्दै आएका छौं । त्यसले सुदूरपश्चिम प्रदेशलाई चिनाउन धेरै हदसम्म मद्दत गरेको छ । हामीले राष्ट्रका कार्यकारी प्रमुख, राष्ट्रपति, सभामुख लगायत सबैलाई हरेक पटक बोलाएर सुदूरपश्चिम प्रदेशका प्रमुख मागहरु प्रस्तुत गरेका छौं । तर, दुई चारवटा माग बाहेक सरकारले पुरा गर्न सकेको छैन । धेरै जसो मागहरु अलपत्र छन ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको धरोहरका रुपमा रहेको कैलाली उद्योग वाणिज्य संघले आफनो ५० औं जन्मोत्सव मनाइरहेको छ । हामीसंग सुदूरपश्चिम प्रदेशमा व्यापार व्यवसाय भएको कम्तिमा ५० वर्ष पुगेको यो अभिलेखले पनि देखाउँछ । हिजोका अग्रजहरु उद्योगी थिए । त्यो क्रमले विकास हुन सकेको छैन । त्यसमा हामी युवाहरु पनि दोषी छौं । हामी बाहिर पलायन हुने सोच बढी राख्छौं । नेपाल आउने भारतीयहरु उद्यमी बन्ने सोच राख्छन्, तर हामी भारतमा चौकीदारी गर्ने, होटलमा काम गर्ने सोचमा हुन्छौं ।

म यो अवसरमा उद्योगीहरुलाई अनुरोध गर्न चाहन्छु– तपाईहरु सुदूरपश्चिममा आउनुहोस्, लगानी गर्नुहोस । यो सुदूरको भूमि ८० प्रतिशत भर्जिन छ । यो सम्भावनाको भूमि हो ।