अब मलार्इ भन्नुस्, कसको जनचेतना जगाऔं ?

म कहिले काँही विखलबन्दमा पर्छु । मैले “हाम्रो समाज राम्रो समाज बनाउन हामी सवै ऐक्यबद्ध भएर लाग्नुपर्छ र यसका लागि सबैले राम्रो थिती, प्रकृया, चलन, संस्कार र अभ्यासको शुरुवात र पालना गर्नुपर्छ” भन्ने मान्यतालार्ई अंगिकार गर्दै आए ।

यो कसरी हुन्छ त ? यो जनचेतनाको बृद्धिले हुन्छ । यो जनचेतना जगाउने उपाय के हो त ? यसको उपाय सामाजिक संस्था पनि हुन सक्छन् । नेपालको कानुनले सामाजिक संस्थामार्फत काम गर्न गैरसरकारी संस्थालाई अनुमति दिएको छ भनेर त्यस्तो गैरसरकारी संस्थाको काममा लागेको पनि २५ वर्ष भन्दा बढि भइसकेको रहेछ । संयोग बस म आवद्ध संस्थाको नाम पनि जनचेतना तथा युवा जागरण मञ्च भन्ने नै परेछ ।

यो २५ वर्षमा मैले बारम्बार सुनेको एउटा शब्द हो– जनचेतना । समाजलाई अग्रगमनमा लैजान र समाज विकासका अवरोधलाई हटाउन के गर्नु पर्छ ? भन्ने सन्दर्भमा अचुक औषधी सबैले प्रस्तावित गर्ने गरेको त्यो हो– नागरिकको चेतना ।

मैले बुझ्न नसकेको, यो समाज विकासको अचुक औषधी, जुन धेरैजसो नेता र कर्मचारीतन्त्रले हामी विकासेहरूलाई दिने सुझाव पनि जनचेतना नै हो ।

आज एउटा कार्यक्रममा सहभागी हुँदा फेरी मैले माननीय सांसद र मन्त्रीज्यूबाट यो जनचेतनाको खुराक पटक पटक हामी विकासे कार्यकर्ताहरुलाई सुझावका रुपमा प्राप्त भएपछि यो के हो ? भनेर चर्चाका लागि केही लेख्ने मुर्ख प्रयास गरेको छु ।

यदि जनचेतना भन्ने शब्द अंग्रेजीको Awareness हो भने यसको अर्थ अंग्रेजीमा knowledge or perception of a situation or fact. हुने रहेछ । अर्थात् नेपालीमा यसको अर्थ जानकारी अथवा बोध भनिदो रहेछ ।

कार्यक्रममा हामीले चर्चा गरिरहेका थियौं– महिलामाथि हिंसा हुन्छ । सुरक्षित मातृत्वको वातावरण छैन । समाजमा गरीवी छ । हाम्रो प्रदेश, स्थानीय तहमा स्वास्थ्य सेवा राम्रो छैन आदि इत्यादि । नेताज्यूहरूले होलसेलमा भनिदिनु भयो– ती पीडामा ा पर्नेहरूमा जनचेतना छैन । जनचेतना जगाउनु पर्यो ।

जनचेतना भनेको बोध हुनु र जानकारी हुनु हो भने के एक महिलालाई मलाई पीडा भएको छ भन्ने बोध हुन्छ की हुन्न होला ? संतान जन्माउन योग्य बन्नका लागि महिनावारी हुँदा घरभन्दा पर गोठमा पसारो पर्दा यसको बोध उनलाई हुन्छ की हुन्न होला ? मैलै जन्माएका छोराछोरीलाई स्याहार संभार गर्नुपर्छ भन्ने जानकारी हुन्छ की हुन्न होला ? दलित भनेर उसले छोएको पानी नखाँदा उसलाई हिनताको बोध हुन्छ की हुन्न होला ?

आफुलाई रहर नहुँदा नहुँदै पनि पाँच जना छोरीपछि पनि छोरा जन्माउन बाध्य महिलालाई सुत्केरी ब्यथाको बोध हुन्छ की हुन्न होला ? कतै पनि बास बस्ने ठाउँ नपाएर खोलाको किनारमा बस्न बाध्य एकजना गरिबलाई खोलाले साना लालाबाला बगाउँदा उसलाई बोध हुन्छ की हुन्न होला ? सीप र रोजगारीको अभावले कमाई गर्न नसकेर परिवार सवै भोकै बस्दा भोको अवस्थाको बोध हुन्छ की हुन्न होला ? आदि इत्यादि ।

मैले जिम्मा पाएको अथवा सुझाव पाएको पनि यिनैलाई जनचेतना जगाउनु भन्ने हो । अब मलाई भन्नुस् म कसलाई जनचेतना जगाऊँ ?

सुत्केरी हुँदा चाहिने आधारभूत स्वास्थ्य सुविधा नभएका कारण घरमै सुत्केर भएर आँसी (हसिया) ले नवजात शिशुको नाल काट्न बाध्य महिलालाई जनचेतना जगाऊँ कि त्यो बनाउने जिम्मा लिएको निकाय र सरकारको चेतना जगाऊँ ? महिनावारी हुनु अपराध हो झैं ठान्ने स्कुल कलेजका प्रोफेसर, शिक्षक, नेता, कर्मचारी र पढेलेखेका र समाजका अगुवा भनाउँदालाई जनचेतना जगाऊँ कि ति तिरस्कृत गोठमा बस्न बाध्य निरिह महिलालाई अथवा छोएकै कारणले अछुत मानिने कथित दलितको जनचेतना जगाऊँ ?

नागरिकको करबाट किनिने आधारभूत स्वास्थ्य सुविधामा भ्रष्टाचार गर्ने ती सरकारी अधिकारीहरूको जनचेतना जगाऊँ कि निमोनियाले छटपटिदा एक्सरेसम्मको सेवा पनि नपाउने त्यो अभागी विरामीका लागि जनचेतना जगाऊँ ?

नागरिकको करबाट अकुत सम्पत्ति जोड्ने ति भ्रष्टाचारीको जनचेतना जगाऊँ कि भोको पेट कर तिर्ने ति धोती र टोपी फाटेका बेसहारा निरिह नागरिकको जनचेतना जगाऊँ ?

म कसको र कसका लागि जनचेतना जगाऊँ माननीय ज्युहरू ? म विखलबन्धमा परेको छु ।

(लेखक बस्नेत, शिक्षा अधिकार अनुगमन समुह, सुदूपश्चिम प्रदेश समितिका संयोजक हुन्)