कोरोना संक्रमण र स्वास्थ्य क्षेत्रमा पर्ने प्रभाव

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार सुदूरपश्चिम प्रदेशमा २५ लाख ५२ हजार जनसंख्या रहेको छ । यसमध्ये १५ वर्षमुनिको जनसंख्या ८ लाख ९१ हजार रहेको छ । भने ६० वर्षभन्दा माथिको जनसंख्या दुई लाख सात हजार रहेको छ । यी दुवै उमेर समुहका मानिस अरुमा आश्रित मानिन्छन् । यसको अर्थ सुदूरपश्चिम प्रदेशमा काम गर्ने उमेर समुह (१५ देखि ६० वर्ष) को जनसंख्या १४ लाख ५३ हजार रहेको छ । यसमध्ये विदेश गएका युवाको संख्या तीन लाख ९९ हजार (२७.५० प्रतिशत) रहेको छ । रोजगारी, अध्ययन वा अरु कामका लागि विदेश जाने नेपालीमध्ये भारतमा जानेको संख्या ८५ देखि ९० प्रतिशत अर्थात करिब साढे तीन लाख रहेको अनुमान छ ।

अहिले विश्व कोरोना अर्थात् कोभिड–१९ संक्रमणका कारण अत्यन्त आक्रान्त बनेको छ । विश्वका लगभग सबै देश यो महामारी विरुद्ध संघर्षरत छन् । नेपाल पनि यो महायुद्ध विरुद्ध होमिएको छ । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा पनि कोरोना भाइरस संक्रमणको अवस्था भयावह छ । पाँच जनामा कोरोना भाइरस संक्रमण देखिएकोमा मंगलबार(बैशाख १० गते) सम्म तीन जना निको भएर घर गइसकेका छन् ।

भारत तथा खाडी मुलुकबाट फर्किएका व्यक्तिमध्ये चार जनामा यो संक्रमण देखिएको थियो भने एक जना स्थानीय संक्रमणबाट प्रभावित भएका थिए । सुदूरपश्चिम प्रदेशका विभिन्न जिल्लाबाट अहिले पनि रोजगकारीका लागि प्रायः भारतका विभिन्न शहर, स्थान पुग्ने गरेका छन् । सुदूरपश्चिम प्रदेशको २५ देखि ३० प्रतिशत जनसंख्या भारतका विभिन्न शहरमा रोजगारका लागि पुग्ने गरेको अनुमान छ ।

भारतमा रोजगारी गर्न जानेमध्ये ७५ प्रतिशत कामदार मौसमी रोजगारीका लागि जाने गरेका छन् । मौसमी कामदारहरू बढिमा चार महिना काम गर्ने गरेका छन् । यो अवधिमा २०। ३० हजार भारतीय रुपैयाँ जोरजाम गर्दछन र घर फर्कने मेलोमेसोमा लाग्छन् । भारतमा कोरोना संक्रमण लगातार बृद्धि भइरहेको छ । भारतसंगको खुला सिमानाका कारण भारतमा कोरोना भाइरस संक्रमणमा बृद्धि हुँदा नेपालमा डरत्रास बढ्नस स्वाभाविक हो । ठिक यही समयमा किसानहरू हिउदे बालीनाली भित्राउन तथा वर्षे बाली लगाउन फर्किने गर्दछन् । संयोगले कोरोना संक्रमणको डरत्रासका कारण घर फर्किने मानिसको संख्या पनि यसैमा थप भएकाले यतिवेला सुदूरपश्चिम प्रदेशमा भारतबाट फर्किएका नेपालीको संख्या निकै बढेको छ ।

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार सुदूरपश्चिम प्रदेशमा २५ लाख ५२ हजार जनसंख्या रहेको छ । यसमध्ये १५ वर्षमुनिको जनसंख्या ८ लाख ९१ हजार रहेको छ । भने ६० वर्षभन्दा माथिको जनसंख्या दुई लाख सात हजार रहेको छ । यी दुवै उमेर समुहका मानिस अरुमा आश्रित मानिन्छन् । यसको अर्थ सुदूरपश्चिम प्रदेशमा काम गर्ने उमेर समुह (१५ देखि ६० वर्ष) को जनसंख्या १४ लाख ५३ हजार रहेको छ । यसमध्ये विदेश गएका युवाको संख्या तीन लाख ९९ हजार (२७.५० प्रतिशत) रहेको छ । रोजगारी, अध्ययन वा अरु कामका लागि विदेश जाने नेपालीमध्ये भारतमा जानेको संख्या ८५ देखि ९० प्रतिशत अर्थात करिब साढे तीन लाख रहेको अनुमान छ ।

कोरोना भाइरस संक्रमण रोकथामका लागि लागू गरिएको लकडाउनपछि गत बैशाख ५ गतेसम्म सुदूरपश्चिमका सिमानाका हुँदै स्वदेश फर्केका नेपालीको संख्या एक लाख ४६ हजार ५६२ जना रहेको सरकारी तथ्यांक रहेको छ । अवैध रुपमा नेपाल फर्केकाहरूको संख्या यसमा समावेश छैन । त्यो संख्या करिब ३५ हजार रहेको हुनसक्ने अनुमान गरिएको छ ।

कोरोना अर्थात कोभिड– १९ महामारी रोग नियन्त्रण गर्नका लागि रोग पत्ता लगाउनु नै मुख्य उपाय हो । यो हाम्रो प्रदेशमा पनि लागू हुन्छ । यसका लागि भारत वा अरु ठाउँबाट सुदूरपश्चिम प्रदेशमा आएका मानिसको यथार्थ विवरण पत्ता लगाएर रेर्कड राख्नु पहिलो काम हुन्छ । निगरानी सहित क्वारेन्टाईनमा राखिएका व्यक्तिमध्ये संक्रमणको लक्षणको आधारमा संक्रमित व्यक्तिको पहिचान गरी आईसोलेशनमा राख्नुपर्ने हुन्छ । आईसोलेट गरिएका बिरामीहरूको रोग निदान गर्न आवश्यक नमुना संकलन गरि प्रयोगशालामा पठाएर रोग एकिन भएमा विशेष किसिमको सेवा सुविधा दिन सकिने खालको आईसोलेशन बार्डमा राखी उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ । यस रोगको खास उपचार नहुने हुँदा लक्षणका आधारमा उपचार गर्नुका साथै आवश्यक पर्दा अक्सिजन दिने र मानिसको सम्र्पकबाट टाढा राख्नु नै यस रोगबाट बच्न र बचाउन सक्ने अवस्था रहन्छ ।

हाल यस्तो खाले सुविधा दिनसक्ने गरि सरकारले सुदूरपश्चिम प्रदेशमा धनगढीस्थित सेती प्रादेशिक अस्पताललाई तोकेको छ । यस अस्पतालले यो आकस्मिक महामारी नियन्त्रण बाहेक नियमित सेवा समेत दिनुपर्ने हुन्छ । सेती प्रादेशिक अस्पतालको हालको जनशक्ति तथा भौतिक पूर्वाधारले नियमित बिरामीको उपचार समेत पूर्ण रुपमा हुन कठिनाई हुने गरेको सन्दर्भमा कोरोना भाइरस संक्रमणको उपचारको चुनौति थपिएको छ । यसका लागि सेती प्रादेशिक अस्पतालमा रहेका पाँच आइसियु वेड तथा दुई भेन्टीलेटर र महाकाली अस्पतालमा चार आईसियु बेड र दुई भेन्टीलेटरले कोभिड–१९ उपचारका लागि पर्याप्त हुँदैन ।

यसका अतिरिक्त यस प्रदेशका विभिन्न जिल्ला अस्पताल तथा अन्य अस्पतालमा गरि हालसम्म नौ जिल्लाका तीन सय एक स्थानमा पाँच हजार ६ सय ५६ क्वारेन्टाइन वेडको व्यवस्था गरिएकोमा नौ सय ४९ जना राखिएका छन् । बिदेशबाट आएका वा सम्भावित रोगको लक्षण देखिएका व्यक्तिमध्ये सात हजार ३६७ जनाको नमुना परिक्षण गरिएकोमा पाँच जनामा कोरोना संक्रमण देखिएको छ । यो तथ्यांकले अझै कैयन व्यक्ति क्वारेन्टाइनभन्दा बाहिर रहेको पुष्टि हुन्छ । यी बाहिर रहेका हजारौं व्यक्तिमध्ये धेरै जना भारतको कोरोना रेड जोन एरियाबाट आएका हुनसक्ने सम्भावना छ ।

अहिले यस प्रदेशको चुनौती नै ती सम्भाव्य संक्रमितको खोजी गर्नु र समाजमा महामारी फैलन नदिनु रहेको छ । तर, यसका लागि स्थानीय, प्रदेश तथा संघीय सरकार अझ प्रभावकारी ढंगले काम गर्नुपर्ने हुन्छ । कुनै पनि ढिलाई नगरी उपयुक्त रणनीति अवलम्वन गर्नु पर्ने देखिन्छ । यस कार्यका लागि विभिन्न राजनीतिक दलका संगठनहरू परिचालन गरी तथ्यांक संकलन गर्ने, स्थानीय तथा प्रदेश सरकारसंग समन्वय गरेर क्वारेन्टाइनको व्यवस्था गर्ने, क्वारेन्टाईन ब्यबस्थापन गर्दा विश्व स्वास्थ्य संगठनको गाइडलाइनको तथा सामाजिक दूरी सहित अनिवार्य र अत्यावश्यक सुविधाको उपलब्धता (सफा र स्वच्छ खाना, ट्वाइलेट तथा बाथरुमको व्यवस्था, कम्तिमा चार फिटको दूरी कायम हुनेगरी वेड) को व्यवस्था गरिनु पर्दछ ।

हाल व्यवस्था गरिएका क्वारेन्टाइनमा ती सुविधा नभएर मानिस बस्न मन नपराउने र व्यवस्थित नभएका कारण कथंकदाचित कुनै संक्रमित त्यहाँ बसेको भए अरु पनि संक्रमित हुने बढि सम्भावना देखिन्छ । यसका साथै प्रदेश सरकारसंग भएका भौतिक संरचनाहरू निमार्णमा समेत ध्यान दिन जरुरी देखिन्छ । रेपिड रेस्पोन्स टिममा खटिने कर्मचारीका लागि रोगबाट बच्न व्यक्तिगत सुरक्षा सामग्रीको पर्याप्त उपलब्धता आवश्यक हुन्छ । त्यस्तै, कम्तिमा २० देखि २५ सैयाको सुविधासम्पन्न भेन्टीलेटर सहितको आईसियु भएको अस्पताल निर्माण गर्ने उपयुक्त अवसर पनि हो अहिले । यस्तो अस्पताल यस्ता खाले महामारी नियन्त्रणका लागि पूर्व तयारी समेत हुनेछ । अर्को काम भनेको आवश्यक र भरपर्दा मेडिकल उपकरणहरू खरिद गरि यहाँ भएका रेफरल अस्पतालहरूको स्तर सुधार्न सकिन्छ ।

त्यस्तै, मेडिकल स्टाफको मनोबल उच्च राख्न अतिरिक्त सुविधा, बिमा, व्यक्तिगत सुरक्षा सामग्री, पुरस्कार र दण्दको ब्यबस्था गरिनु पर्दछ । यसले सुदूरपश्चिम प्रदेशको बिरामी उपचारमा देखिएको परनिर्भरताको अन्त्य हुन सक्दछ । यी कार्य गर्नका लागि अहिले आर्थिक अभाव हुने देखिन्न । किनकि संघिय सरकारको अनुदान महामारी नियन्त्रण कोषमा जम्मा भएको दाताहरूको दान र प्रदेश सरकारका फजुल खर्च कटौती गरि सन्चित हुने रकमले हाम्रो प्रदेशमा नमुना किसिमको स्वास्थ सेवा उपलब्ध हुने हुन्छ । तर त्यसका लागि सरकार सन्चालकहरूको निःस्वार्थ ईच्छाशक्ति दृढविश्वास र मोलाहिजा रहित भावना हुन आवश्यक छ । साथै ईतिहासमा आएको यस कठिन परिस्थितिलाई अवसरको रुपमा रुपान्तरण गर्ने अवसर पनि हो, यो ।

(स्वास्थ्य सेवाको समेत अनुभव लिएका लेखक शाह नेपाल निर्माण व्यवसायी महासंघका पूर्वकेन्द्रीय सदस्य हुन )