मैले चिनेका भोजराज

२०३७/३८ सालतिरको एक दिन । दिउँसो करिब एक बजेतिर म कलेजबाट बागबजार (काठमाडौं) को भित्रपट्टीको एउटा घरभित्र पसे । यो भोजराज भट्टजीको डेरा रहेको घर थियो । म त्यतिवेला शङ्करदेव क्याम्पसमा स्नातक तहको विद्यार्थी थिए– भोजराजजी ल क्याम्पसको ।

हाम्रो डेरा अलग अलग थियो, तर हामीले केही महिनादेखि बिहानवेलुकाको संगै खाना खाने प्रबन्ध गरेका थियौं । मेरो बिहानको क्याम्पस र भोजराजजीको दिउँसोको भएकोले हामीले त्यही अनुरुप खाना पकाउन बिहान–बेलुकाको पालो मिलाएका थियौं । भनिरहनु परेन, त्यो दिन पनि म कक्षा सकिएपछि बिहानको खाना खान भोजराजजीको कोठामा गएको थिए । म उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौंमा थिए– केही वर्षदेखि ।

मैले कोठाको ढोका ढक्ढकाए । भोजराजजीले ढोका खोल्नु भयो । भित्र खाटमा एउटी युवती बसेकी थिइन् । गोरो अनुहार । अपेक्षाकुत छोटो कद । मङ्गोलियनको झैं आँखा र नाक । शान्त, सौम्य र हसिलो अनुहारमा केही लाजको भाव थियो । “उनी जशुदा” भोजराजजीले परिचय गराउनुभयो । मैले नमस्ते गरे । अनुहारमा केही संकोचको भावसहित उहाँले मौनपूर्वक नमस्ते फर्काउनुभयो ।

जशुदा राई (भट्ट) संग यसरी पहिलो चोटी परिचय भएको थियो । यद्यपि मैले उहाँको बारेमा केही महिनाअघि नै सुनेको थिए । भोजराजजी र जशुदाबीचको प्रेमप्रसंगबारे हामी साथीहरूबीच कहिलेकाहीँ चर्चा हुने गर्दथ्यो । पद्मकन्या क्याम्पसमा अध्ययन गर्ने जशुदा पनि कवि, भोजराजजी त आँशुकवि नै भइहाल्नुभयो । कविता नै उहाँहरूलाई नजिक बनाउने, र एकअर्काप्रति प्रेमाकर्षण बढाउने मियो बनेको थियो ।

क्याम्पसका दिनहरूमा स्ववियु निर्वाचनको बेला होस् अथवा विद्यार्थी संगठनका अरु कार्यक्रममा भोजराजजी प्रायः वक्ताकारुपमा मञ्चमा उभिनुहुन्थ्यो । त्यतिवेला उहाँ नेपाल विद्यार्थी संघमा आवद्ध । नेविसंघले आयोजना गर्ने हरेक कार्यक्रममा उहाँले प्रस्तुत गर्ने कविताले दर्शकहरू दिर्घाबाट बेस्सरी ताली पाउँथे ।

उहाँ झन् जोस्सिएर दार्शनिक भावमा कविता प्रस्तुत गर्नुहुन्थ्यो । आकर्षक व्यक्तित्वका युवा भोजराजजीको कविता प्रस्तुतिकला पनि रोचक । फेसनदार लुगाकपडाको सौखिन अग्ला र सुन्दर भोजराजजी प्रायः छाला (सायद चित्तल) को ज्याकेट, जिन्स पाइन्ट र लेदरको बुटमा देखापर्नुहुन्थ्यो । यो बाहिरी आवरणभित्र मैले चिनेदेखि भोजराजजीमा भावुक मन, दार्शनिक भाव, सरल व्यवहार तथा छिट्टै अरुलाई आफूप्रति आकर्षित गर्ने गुणको अनुभव गर्दै आएको छु ।

दिन वित्तै गए । क्याम्पस जीवन जारी थियो । अहिले पौढावस्थामा पुगिसक्यौं । वितेको जीवनका कालखण्डलाई फर्केर हेर्दा क्याम्पस जीवनका ती रमाइला र कहिल्यै बिर्सन नसकिने दिनहरूको सम्झनाले मनमा अहिले पनि कताकता कुतकुति लाग्छ । “अहा ! कति रमाइला थिए– ती दिनहरू । कुनै चिन्ता छैन ।

क्याम्पस, साथीहरूसंगको रमाइलो । बैंशको जोस । भविष्यका रमाइला कल्पना । विद्यार्थी राजनीतिको रौनक र विरोधी संगठनप्रतिको हदैसम्मको आक्रामक रवैया । अरुभन्दा आफू नै बलियो, राम्रो र बुद्धिमान छु भन्ने दम्भ । फिल्म, नाटक हेर्नका लागि घन्टौं लाइनमा बसेर पनि टिकट नपाएपछि ब्ल्याकमा टिकट बेच्नेहरू खोज्न भित्री गल्ली धाउँदाका क्षण । नेपाली र हिन्दी जासुसी उपन्यासको नसा । बडो स्टाइलसंग खैनी खाँदाको मज्जा । कहिलेकाहीँ पैसा सकिएर भोकै हुनुपर्ने अवस्थामा पनि– नो चिन्ता । भिजाएको चना, पाउरोटी र चिया मै पनि बडो आनन्द लाग्ने । साच्चै नै क्याम्पस जीवनभरी यस्तो लाग्थ्यो– “मानौं सधैं यस्तै दिन हुनेछन् । कहिल्यै बुढो वा अशक्त भइने छैन ।” क्याम्पस जीवन सकिएर घरपरिवारको जिम्मेवारी बहन गर्दै पौढावस्थामा आइपुग्दा ती दिनहरूको स्मरणले बडो सुखद अनुभूति हुँदोरहेछ ।

अहिले म भोजराजजीको बारेमा आफ्ना भावना पोख्दै गर्दा वितेका एकएक क्षणको स्मरण गरिरहेको छु । यो कथा लेख्ने वातावरण कसरी बन्यो ? थोरै चर्चा गर्न मन लाग्यो । २०७६ सालको जेठ महिना थियो सायद– प्राज्ञ बासुदेव पाण्डेय मेरो अफिस (धनगढीमा रहेको अनुमोदन दैनिकको कार्यालय) मा आइपुग्नुभयो । उहाँले दुई वटा पत्र दिनुभयो र भन्नुभयो– भोजराजजीले पठाउनु भएको छ । खोलेर हेरे, भोजराजजीले लेख्नु भएको रहेछ– मैले एउटा पुस्तक प्रकाशन गर्ने तयारी गरेको छु, कृपया मलाई तपाईंले जसरी चिन्नुभएको छ र मेराप्रति जस्तो भावना राख्नुहुन्छ त्यसका आधारमा एउटा लेखको अपेक्षा गरेको छु । मैले प्राज्ञ पाण्डेयजीलाई भने– हुन्छ, लेख्छु ।

दुईतीनपछि भोजराजजीको काठमाडौंबाट फोन आयो । “चाचाजी नमस्कार, पत्र पठाएको थिएँ, पाउनु भयो ?” (म काठमाडौंबाट धनगढी फर्किएर व्यापारमा लागेपछि मेरो व्यापारिक साझेदार भतिजा भएका कारण प्रायः व्यापारीहरू हरेकले मलाई अंकलजी, चाचाजी भन्थे । र, अरु केहीले त्यही सिको गर्दै त्यसरी नै सम्बोधन गर्दथे । मैले व्यापार छाडेको तीन दशक बढि भइसक्यो ।

अब मलाई “चाचाजी” भनेर सम्बोधन गर्नेहरू प्रायः छैनन्, तर भोजराजजीले अहिले पनि यही शब्दबाट सम्बोधन गर्नुहुन्छ । मैले “पाएँ” भने । मैले पुस्तकको मुल विषय र प्रकाशन हुने मिति आदिबारे सोधे । उहाँले भन्नुभयो– मैले आफ्नै बारेमा पुस्तक निकाल्ने सोच बनाएको छु । यो वर्षभित्र पूरा गर्ने योजना बनाएको छु। त्यसका लागि तपाईंहरूले मेराबारेमा राम्रो नराम्रो जे सोच्नुहुन्छ, लेखिदिनुस् भन्ने अनुरोध हो । मैले भने– म प्रयास गर्छु ।

तर, मलाई लामो समयसम्म लेख्ने कुरै फुरेन, न त अवसर र वातावरण नै बनाउन सके । अझ भनौं– गत वर्ष (२०७६) को जेठदेखि मंसिर महिनासम्म सुदूरपश्चिम प्रदेश र प्रदेश नम्बर ५ का विभिन्न जिल्लाको भ्रमण मै बढि समय वित्यो । अरु वेला पनि बिहानभरी घरबारीमा बढी व्यस्त, दिनभरी के के काममा व्यस्त । साँझ ५ बजेदेखि राती नौ/दश बजेसम्म पत्रिका सम्पादनको काम । दिन त वितेको वित्यै छन् । भोजराजजीले बारम्बार फोन गरिराख्नु भएको छ । मैले हुन्छ, लेख्छु मात्रै भनेर दोहोराइरहेको छु ।

फागुन (२०७६) महिनाभरी विश्व साहित्य सम्मेलनमा व्यस्त रहे । चैत लाग्यो– कोरोनाको कहरले गाज्यो । सरकारले लकडाउन गर्यो । घरमै थन्किए । तर, अहँ भोजराजजीका लागि लेख्ने न त विषय नै फुर्यो, न लेख्ने जाँगर नै पलायो । त्यत्तिकै तीनचार महिना विते । असार (२०७७) को तेस्रो साता लागिसक्यो । एक दिन प्राज्ञ पाण्डेय सरले फोन गर्नुभयो– भोजराजजी बारम्बार फोन गरिराख्नु भएको छ, खै त अहिलेसम्म लेख्नु भएन । मैले फेरि पनि “केही दिनभित्रै लेख्छु” भनेर टारे ।

भोजराजजीको बारम्बार फोन आइरहेको छ । मैले फोन रिसिभ गर्ने आँट नै गर्न सकिरहेको छैन । “होइन, अब यसरी हुँदैन” मैले आफैंलाई भने– अब त लेख्नै पर्छ । ०७७ असार २४ गते दिउँसो अठोट गरे– आज राती लेख पूरा गरेरै छाड्छु । राती साढे दश बजेतिर ल्यापटप खोले । लेख्न थाले । दुईचार लाइन कोरे । चित्त बुझेन । लेख्ने जाँगर नै आउन सकेन । आफैंदेखि जंगिए– थुइक्क ∕ तेरो लेख्ने क्षमता नै ह्रास भइसकेछ । निद्राले आँखा बोझिल हुन थाले । ल्यापटप पर सारे र खाटमा पल्टिए । भुसुक्कै निदाएछु । लेख्ने कुरा पनि मसंगै सुतेछ । अर्कोदिन पनि त्यसरी नै वित्यो । २६ गते (असार २०७७) सधैं झैं बिहानै उठे । नित्यकर्म, योग, ध्यानपछि हल्का नास्ता गरेर मोबाइल फोन अफ गरे, र ल्यापटप खोलेर लेख्न बसे । “आज साँझसम्म लेख पूरा गर्छु” मनमा अठोट लिए ।

ल्यापटपको किबोर्डमा एकनासले औंला चलिरहेका छन् । मनमा अनेक भावनाहरू छताछुल्ल भएर उमडिरहेका छन् । भावनाहरूको भूँवरीमा भौतारिरहेका शब्दहरूलाई टिपेर म लेखलाई व्यवस्थित बनाउने प्रयास गरिरहेको छु । आफैंलाई थाह छैन– आज म के लेख्दैछु ? मनमा भावनाको बबण्डर उठेको छ । ती भावनाहरूलाई सिलसिलेवार ढंगले व्यवस्थित गर्दै लेख निर्माण गर्ने प्रयासमा छु ।

क्याम्पस पढाईका पाँच वर्ष कतिवेला विते पत्तै भएन । स्नातकको अन्तिम सत्रको परीक्षा सकियो । त्यतिवेला म केन्द्रीय तथ्यांक विभागमा नोकरी पनि गर्थे । मलाई घर फर्किनु पर्ने भयो । म २०३९ साल साउनमा धनगढी फर्किए । भोजराजजी उतै हुनुहुन्थ्यो । केही समयपछि उहाँ पनि धनगढी फर्किनुभयो । उहाँ र जशुदाजीको विहे भइसकेको रहेछ । जेठी छोरी जन्मिसकेकी थिइन् । म धनगढीमा व्यापारमा लागे, भोजराजजी वकालती पेसामा लाग्नुभयो ।

समय आफ्नै सुरमा अघि बढिरह्यो । म दिनभरी व्यापारमा मग्न, भोजराजजी आफ्नो ल फर्ममा व्यस्त । कहिलेकाहीँ साँझतिर भेट हुँदा नजिकैको पार्कमा जाने, रमाइला गफ गर्ने, कहिलेकाही जीवनदर्शनका बेतुकका बहस चलिरहन्थ्यो । कहिलेकाहीँ एकदुई सर्को तानेर यस्तै बिनाअर्थका बहसमा रमाउनुको पनि बेग्लै मजा हुँदोरहेछ । अहिले तीन दिन सम्झिँदा भित्रभित्रै हासो उठ्छ– संकोच पनि ।

जीवन सुखदुःख चलिरह्यो । बालबच्चाको लालनपालनको जिम्मेवारी थपियो । हाम्रा छोराछोरी स्कुल जान थाले । केही वर्षपछि त्यही स्कुलमा जशुदाजी अध्यापन गर्न थाल्नुभयो ।

२०४६ सालतिर मैले व्यापार छोडे । केही वर्ष सानोतिनो काम गर्दै जीवन निर्वाह गरेपछि म पत्रकारिता क्षेत्रमा होमिए । भोजराजजी निरन्तर आफ्नो पेसा (वकालत) मा लागिराख्नु भयो । केही वर्ष हाम्रो भेटघाट पातलियो । म काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने एउटा राष्ट्रिय अखबारका लागि समाचारदाताका रुपमा काम गरिरहेको थिए । २०५४ तिर एउटा स्थानीय दैनिक सेती समाचारमा पनि आवद्ध भए– सहसम्पादकका रुपमा । मेरो स्थानीय अखबारको कार्यालय र भोजराजजीको ल फर्म करिब ३० मिटरको दूरीमा थिए । हाम्रो भेटघाट फेरि बाक्लियो ।

भोजराजजीले यतिवेलासम्म एउटा कविता संग्रह प्रकाशित गरिसक्नु भएको थियो । उहाँले पत्रिकाका लागि लेख लेख्न शुरु गर्नुभयो । र, म सहसम्पादक रहेको स्थानीय दैनिकमा उहाँ नियमित स्तम्भकारका रुपमा लेख्न थाल्नुभयो । पछिल्ला दिनमा उहाँको राजनीतिक आस्था परिवर्तन भइसकेको थियो । उहाँ बामपन्थी धारतर्फ लाग्नु भएको थियो । त्यतिवेला नेपालको राजनीतिमा त्रिंशकु संसदले जन्माएका चरम विकृति, बिसंगतिको महामारी फैलिएको थियो ।

मुलुकमा माओवादी “जनयुद्ध” तीब्र गतिमा फैलिंदो थियो । उहाँका लेखहरूमा शासनप्रति तिखो आलोचना हुन्थ्यो । सत्ताप्राप्तीका लागि राजनीतिक दल तथा नेतृत्व वर्ग र सांसदहरूबाट दोहोरिरहेका अत्यन्त फोहोरी खेलहरूप्रतिको वितृष्णा हुन्थ्यो । माओवादीको हत्याहिंसाको राजनीतिप्रति असहमति हुन्थ्यो, तर राजनीतिक क्षेत्र तथा समाजमा विद्यमान गलत संस्कार र अभ्यासहरूको समाप्तीका लागि माओवादी “जनयुद्ध” उचित हो भन्ने आसय हुन्थ्यो ।

मैले शुरु मै चर्चा गरे– भोजराजजी कलेज जीवन (सायद स्कुल जीवनदेखि नै) देखि नै कविता लेख्न रुचाउने व्यक्ति । उहाँ निकै लेख्न सक्ने मान्छे । म आवद्ध भएको स्थानीय पत्रिकाका लागि लेख्न थालेपछि त उहाँको लेखनी झनैं झ्यांगियो । कहिलेकाहीँ त एकै दिन दुईतीन वटासम्म लेख पठाउन थाल्नुभयो । उहाँको लेखाई परम्परागत छैन । छोटा वाक्य– अझ तीनचार शब्दका अपूर्ण वाक्य । व्याकरणमा उत्तिसारो ध्यान दिनुहुन्न । भाषाशैली पनि आफ्नै पाराको । कतिपय शब्दको अर्थ खोज्न पनि गाह्रो हुने । कुनैकुनै लेखमा त लेखको मुल विषयवस्तु खुट्याउन पनि धौधौ पर्ने ।

मलाई उहाँका लेख सम्पादन गर्न हम्मेहम्मे पर्दथ्यो । लेखको मुल विषयवस्तु तथा भावना र सन्देश कत्ति पनि नबिगारिकन आम पाठकका लागि बुझ्ने भाषाशैलीमा ढाल्नु साच्चै नै गाह्रै हुन्छ । उहाँले हस्तलिखित लेख पठाउनुहुन्थ्यो । धनगढीमा त्यतिवेला भरखर एकदुई वटा कम्पुटर सिकाउने केन्द्र सञ्चालन भएका थिए । त्यसैले परम्परागत ढंगबाटै सम्पादन गर्नुपर्दथ्यो ।

भोजराजजीको लेखनी यात्रा “जुनुन” मा परिणत भइसकेको थियो । एकै दिन दुईतीन लेख लेख्नका लागि जाँगर सबैमा हत्तपत्त आउँदैन । हरेक दिनजसो उहाँ खाममा बन्द गरेर लेख पठाउनुहुन्थ्यो । उहाँ र मेरो कार्यालय ३० मिटरको दुरीमा थियो, तर उहाँ कहिलेकाहीँ त करिब ६० मिटर पर रहेको हुलाकमा गएर रजिष्ट्रि गरेर लेख पठाउनुहुन्थ्यो । म अहिले पनि गम्छु– लेखनको यस्तो जुनुन् !

झण्डै तीन वर्षसम्म मेरो स्थानीय दैनिकमा उहाँका थुप्रै लेख छापिए । कतिपयले मलाई जिस्क्याउथे– भोजराजजीले लेखका लेख उहाँ आफैंले मात्रै बुझ्नुहुन्छ । म आफैं पनि हप्तामा एउटा लेख प्रकाशन गर्दथे । सेती समाचार त्यतिवेला राम्रो अखबारका रुपमा स्थापित थियो । शुरुका करिब दुईवर्ष ट्रेडल मेसिनमा छापेपछि हामीले कञ्चनपुरमा सञ्चालनमा आएको अफसेट प्रेसबाट पत्रिका प्रकाशन गर्ने व्यवस्था गर्यो । लेखरचना, समाचार र सातामा एक दिन प्रकाशित हुने “बाडुली” साहित्यिक अंकका कारण सेती समाचार पाठकका लागि मात्रै नभएर सिकारु लेखक र साहित्यकार तथा पत्रकारितामा प्रवेश गर्न चाहने नयाँ पुस्ताका लागि आकर्षण बनेको थियो ।

समयको गति एकनासले अघि बढिरह्यो । मुलुकमा राजनीतिक उथुलपुथल भइरहेको थियो । हिंसा,हत्या, आतंक चरममा पुग्दै गएको थियो । राजा वीरेन्द्रको बंशनाश हुने गरि राजदरबार हत्याकाण्ड भयो । राजनीतिक दलहरूबीच मात्रै नभए सत्तारुढ नेपाली काँग्रेसभित्रै टुटफुटको शृंखला चल्यो । संसद भंग भयो । राजाले शासनसत्तामा हात हाले । काँग्रेसमा विभाजन आयो । राजाले एकपछि अर्को गर्दै सरकार परिवर्तनको खेल अघि बढाए । र, अन्ततः शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिए । नेपाली राजनीतिमा अन्योल र अस्थिरता झन् थपियो । भोजराजजीका लेखका मुलुकको राजनीतिक दुरावस्थामाथि कठोर ढंगको टिप्पणी हुने गर्दथ्यो ।

२०५८ सालतिरबाट मेरो र भोजराजजीबीच भेटघाट निकै पातलियो । उहाँको जीवनमा नचिताएको दुर्भाग्य आइलाग्यो । २०५७ सालतिर उहाँकी धर्मपत्नी जशुदाजी गम्भीर ढंगको रोगबाट ग्रसित हुनुभयो । धर्मपत्नी गम्भीर बिरामी भएपछि स्वाभाविकरुपमा भोजराजजीको जीवन पनि प्रभावित हुनथाल्यो । उहाँको बढी समय धर्मपत्नीको उपचारका लागि नेपाल र भारतका अस्पतालहरूमा धाउँदै वित्न लाग्यो । उहाँले धनगढी छोड्ने निधो गर्नुभएछ– काठमाडौं बसाई सर्नुभयो ।

यता २०५९ सालतिरबाट म पनि बढि धनगढी बाहिर हुनथाले । ०६० सालतिर मसहितका केही साथीहरूले अर्को दैनिक (धनगढी पोष्ट) सञ्चालन गर्यो। त्यही साल मैले केही महिनाको अन्तरालमा आमाबुवा दुवै गुमाए । मेरो देशका विभिन्न स्थानको भ्रमण, रिपोर्टिङको अध्याय जारी थियो । २०६२ सालसम्म मैले सुदूरपश्चिम र कर्णाली प्रदेशका धेरैजसो जिल्लाको पैदल भ्रमण गरिसकेको थिए । ०६२ को कार्तिकतिर म काठमाडौं हान्निए । त्यसपछि लामो समयसम्म भोजराजजी र मेरो भेटघाट हुनसकेन ।

म काठमाडौंमा एउटा अखबारमा काम गरिरहेको थिए । संगसंगै टेलिभिजन कार्यक्रम उत्पादन गर्न तथा अन्य कार्यक्रमका लागि साविकको पश्चिमाञ्चल र सुदूरपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रका जिल्लाहरूको भ्रमण पनि जारी थियो । पछि मुलुकका अरु विकास क्षेत्रका जिल्लाहरूमा पनि भ्रमणको सिलसिला चल्यो । भोजराजजी सपरिवार काठमाडौंमा हुनुहुन्थ्यो । २०६४ सालमा उहाँमाथि बज्रपात आइलाग्यो– उहाँकी धर्मपत्नी जशुदा (म्याडम) ले जीवनको अन्तिम सास लिनुभयो । छोराछोरीको लालनपालन, पढाईलेखाई सबै जिम्मेवारी उहाँको काँधमा आइपुग्यो ।

प्रत्येक मान्छेका आफ्ना कथाव्यथा हुन्छन् । सामान्यभन्दा सामान्य भनिएका मान्छेसंग पनि आफ्नो जीवनको कथा हुन्छ । थोरैले आफूलाई प्रस्तुत गर्छन्, धेरैको कथा उनीहरूको मृत्युसंगै समाप्त हुन्छ । भोजराजजी अघिल्लोमा पर्नुहुन्छ । जीवन संगीनीको बिछोडका पीडालाई उहाँले पुस्तकका माध्यमबाट प्रस्तुत गर्नुभयो– स्मृतिगन्थ लेखेर । आफ्नो लेखनीलाई मर्न दिनुभएन । निरन्तर लेखिरहनु भएको छ– लेख्ने प्यास मेटिएको छैन र मेटिनु पनि हुँदैन । आफ्ना पीडा, दर्दलाई पोख्ने माध्यम बनाउनु भएको छ– लेखनीलाई । जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि बाहिरबाट हेर्दा कत्ति पनि विचलित देखिनुहुन्न । लेख्नका लागि अठोट देखिन्छ र धेरै हदसम्म जुनुन् पनि । यति नै वेला मलाई गालिबका दुई पंक्ति स्मरण भए–
कैद–ए हयात–ओ–बन्द ए गम अस्ल में दोनो एक है
मौत से पहले आदमीं गम से नजात पाए क्यूँ

अर्थात्, जीवनको बन्धन (जेल) र दुःखहरूको सांग्लो वास्तवमा दुवै एकै हुन् । आखिर मृत्यु भन्दा अगाडि को मान्छे दुःखबाट छुट्कारा पाउन सक्छ र ?

प्रत्येक व्यक्तिको अर्को व्यक्तिप्रति आफ्नो बुझाई हुन्छ र दृष्टिकोण पनि । हत्तपत्त कोही पनि व्यक्ति आफ्नो निहीत स्वार्थका लागि बाहेक अरुका असल पक्षको चर्चा गर्न चाहँदैन । मृत्युपछि उसका बारेमा गरिने “गुणगानको वर्षा” “फेसन” जस्तो लाग्छ मलाई । मान्छे कुनै शास्त्रीय परिभाषाभित्र अटाउ सक्दैन भन्ने म ठान्छु । न त कोही पनि मान्छेको अन्तरमन र भावनाको सितिमित्ति भेऊ पाउन नै सम्भव हुन्छ ।

हामी अरुसंगको आफ्नो सम्बन्ध, उठबस, व्यवहार र उसका आनीबानी, सोच र व्यवहारको प्रदर्शन, कार्यशैली, कामधन्धाका आधारमा ऊप्रतिको आफ्नो धारणा वा दृष्टिकोण बनाउँछौं र त्यसैमा अडिग रहने हरसम्भव प्रयास गर्छौ । त्यसैले एउटै व्यक्तिबारे प्रत्येकका फरकफरक दृष्टिकोण हुने गर्दछन् र बुझाई पनि । भोजराजजीका बारेमा मेरा अनुभूति र अरुका अनुभूति निश्चित रुपमा फरक होलान् । अझ कतिपयका लागि सामान्य पनि ।

उहाँका छोराछोरी मेरो अनुभवमा अशल मार्गमा छन् । र, धेरै हदसम्म बाआमाले सन्तोष गर्ने व्यवहार र बाटोमा अग्रसर छन् । जशुदाजीसंगको बिछोडपछि भोजराजजीले कुशलतापूर्वक छोराछोरीको लानपालन, शिक्षादिक्षाको जिम्मेवारी बहन गर्न सक्षम हुनुभएको छ भन्ने मेरो निष्कर्ष छ । आफ्नो पेसाको निरन्तरतासंगै घरपरिवारको जिम्मेवारी निर्वाह गरिरहँदा लेख्ने कार्यमा पनि अलिकति पनि विचलन आउन दिनु भएन । पछिल्ला वर्षहरूमा धार्मिक स्थलहरूको भ्रमणमा रुचि दिइराख्नु भएको भोजराजजीले मानसरोवरको भ्रमणपछि त्यहाँको जल सानो सिसिमा भरेर मलाई पठाउनु भएछ ।

मैले त्यो जल प्राप्त गरेपछि उहाँको मप्रतिको माया र आदरप्रति नतमस्तक भए । मेरो घरमा गंगा नदी सहित केही पवित्र नदीको जल छ । मैले भोजराजजीले पठाउनु भएको मानसरोवरको जल त्यसैमा मिसाएको छु र अहिले पनि कुनै पनि धार्मिक कार्यमा गंगाजल प्रयोग गर्दैगर्दा उहाँलाई स्मरण गर्दछु । सहृदयी मित्रको असल व्यवहार जीवनभरीका लागि सुखद अनुभूति हुन्छ नै ।
म २०७२ सालदेखि काठमाडौं छोडेर नियमितरुपमा धनगढीमा बस्न थाले ।

हामीबीच कहिलेकाहीँ फोनमार्फत भलाकुसारी हुन्छ । छोराछोरीको बारेमा कुराकानी हुन्छ । सन्चोबिसन्चोको कुरा हुन्छ । हामीबीच भौतिकरुपमा भेटघाट विरलै हुने गरेको छ– केही वर्षदेखि । तर, यदाकदा हुने फोनवार्ताले विगतका दिनहरूको सम्झना गराइहाल्छ । हामी पनि आआफ्नो पारिवारिक तथा व्यक्तिगत जिम्मेवारीको बहनमा व्यस्त रहनै पर्ने बाध्यतामा छौं । सामाजिक दायित्वको बोझ पनि बोक्नै पर्ने हुन्छ । किनकि हामी सामान्य मान्छे हौं ।

त्यस्तो कुनै असाधारण व्यक्तित्व वा जिम्मेवारी छैन । घरगृहस्थी तथा सामाजिक दायित्व हरसम्भव ढंगले पुरा गर्ने प्रयासमा कति सफल वा असफल भइयो भन्ने आत्मसमिक्षाको विषय हो । जीवनका हरेक घटना, परिघटना तथा जीवन भोग्ने क्रममा वेलाबखत लिइएका निर्णय र गरिएका कामको स्मरणले बढिजसो मन चसक्क हुँदो रहेछ । खाली आफूले गरेका असफल निर्णय र कामको औचित्य पुष्टि गर्न आफैंले आफूलाई ढाट्नु पर्दो रहेछ ।

भोजराजजीले आफ्नो बारेमा लेख्ने प्रयास गर्नु भएको छ । सामान्यतयाः धेरैंले आत्मवृतान्त वा आत्मकथा लेख्ने गरेका हुन्छन् । तर, ती आत्मवृतान्तमा आफूलाई अब्बल सावित गर्न अनेकथरी दाबी र आत्ममिमांशाका बग्रेल्ती प्रसंगहरू प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएका हुन्छन् । थोरै असल र इमान्दार व्यक्तिले मात्रै आफूलाई जस्ताको तस्तै प्रस्तुत गर्ने आँट गरेका हुन्छन् । भोजराजजीले अरुहरूले आफूलाई कसरी चिन्दा रहेछन् ? भन्ने सोचका साथ पुस्तक प्रकाशनको प्रयास गर्नुभएको छ, साधुवाद !

जीवनमा कुन कुरालाई सुख भन्ने, कुन करालाई दुःख ? सामान्य मानिएका हामी जस्ता मानिस सुख र दुःखबाट तत्कालै प्रभावित भइहाल्छौं । पुराणमा वर्णन भएका ऋषिमुनि, सन्तफकिरहरूले आफूलाई सुखदुःखको घेराबाट मुक्त राखेको प्रसंगहरूले हामी उनीहरूलाई महामानवका रुपमा ग्रहण गर्दछौं । अहिलेको युगमा मानव समाजमा चरम भौतिकतावाद हाबी भएको छ । धनसम्पत्ति, वैभव, शक्ति, सत्ता प्राप्तीको होडबाजी मच्चिएको छ । हरेक क्षेत्रमा गलाकाट प्रतिस्पर्धा मौलाएको छ । सबै सफल बन्ने दौडमा उछिनपाछिन गरिरहेका छन् ।

म कहिलेकाहीँ भोजराजजी वा उहाँ जस्तै भावुक अरु साथीहरूलाई सम्झिन्छु । अहिलेको मानव समाजभित्रको कोकोहोलोबाट फुर्सद पाएको क्षण आफ्नै बारेमा कसरी सोच्दा होलान् ? दिलभित्र अनगिन्ती पीडा, दर्द लुकाएर वा गुम्साएर पनि बाहिरी जगतका लागि हास्नै पर्ने ? यो हामी सामान्य मनुवाका लागि बाध्यता हो सायद । भोजराजजीको अनुहारमा स्थायीरुपमा देखिने भावले सायद एक पटक फेरि गालिबलाई स्मरण गराउँछ–
दिल ही तो है ना संग–ओ–खिस्त दर्द से भर न आए क्यूँ
रोएंगे हम हजार बार कोई हमे सताए क्यूँ

(आखिर मेरो पनि दिलै त हो, कुनै इटापत्थर त होइनन नि, त्यसैले पीडा त हुन्छ नै । म हजार चोटी रुन्छु रे, किन कोही मलाई बारम्बार सताउन आउँछौं हँ !

व्यक्तिगत रुपमा मैले सधैं स्मरण गर्ने साथीहरू निकै कम छन् । चिनाजनको संख्या ठूलो छ । भेट हुँदा बोलचाल गर्नेहरू अनगिन्ती छन् । देशैभरी साथीभाईहरू छन्, तर आत्मीय साथीहरूको संख्या थोरै छ । यो आत्मीयता भन्ने कुरा दिलसंगै जोडिएको हुँदो रहेछ । मनले नै रुचाउनु पर्ने, पत्याउनु पर्ने । भोजराजजीका सम्बन्धमा यत्ति मात्रै भन्छु– असल मित्र । कहिल्यै अरुलाई चोट नपुगोस् भन्ने कामना गर्ने सहदृय व्यक्ति । कामना गर्दछु– भोजराजजी सधैं असल भइराख्नुस् ।