असल व्यक्तित्व स्वर्गीय रामप्रसाद लम्सालप्रति शब्द श्रद्धाञ्जली

स्वर्गीय रामप्रसाद लम्साल एक असल वन प्राविधिक अधिकृत भएको मेरो अनुभूति छ । कैलालीमा कार्यरत रहदा लम्साल सरसंग मेरो भेट २०५७ सालको माघ महिनामा भयो । त्यो दिनदेखि उहाँँको मृत्युपर्यन्त म भावनात्मकरुपमा उहाँँसंग जोडिए । कैलालीमा सेवारत रहँदा उहाँँको छवी राम्रो राष्ट्रसेवक कर्मचारीका रुपमा स्थापित रह्यो ।

यो कुराको जानकारी मैले स्थापित पत्रकार मनमोहन स्वारज्युबाट सुनेको थिएँ । मध्यम कद, फुर्तिलो शरीर, वाकचातुर्यतामा पारङ्गत, वन विज्ञानसम्बन्धि समसामयिक विषयवस्तुको गहिरो ज्ञान, उहाँँको परिचय बनेको थियो ।

वन जंगल, जैविक विविधता, वन्यजन्तु, जलवायु परिवर्तन, मौसम परिवर्तन, सिमसार संरक्षणको लागि भू–परिधीयस्तरको सहभागितात्मक संरक्षणको नयाँ बैज्ञानिक आयाम तराई भूपरिधि कार्यक्रम (Tarai Arc Landscape Program ) को वन विभाग अन्तरगतको कार्यक्रम कार्यान्वयन ईकाई कार्यालय, कैलालीको धनगढीमा स्थापना हुनुभन्दा अगाीडदेखि उहाँँसंग हाम्रो प्रकृति संरक्षणको विधामा विचार, जानकारी, ज्ञान, छलफल र सूचना आदानप्रदान नियमित निरन्तर भइरहन्थ्यो ।

सुदूरपश्चिम वन निर्देशनालयको वन तालिम केन्द्रमा उहाँँ सेवारत हुँदा मेरो परिचय भएको थियो । केयर नेपालको फरेष्ट पार्टनरसीप कार्यक्रम, नार्मसाप, पश्चिम तराई चुरे संरक्षण परियोजनाको वनजंगल छेउको समुदायस्तरको प्रकृति संरक्षणको स्थानीय समुदायलाई क्षमता अभिवृद्धि गर्ने प्रशिक्षणमा उहाँँको विशेषज्ञताको सदुपयोग सम्बन्धित आयोजनाले उहाँँलाई श्रोतव्यक्तिको रुपमा प्रयोग गरिरहन्थे ।

सिक्ने र सिकाउने क्षमता, शब्दहरुको नरित्तिने भण्डार, ज्ञानको धारा प्रवाह तालमेल मिलाउन सिपालु, विभिन्न दृष्टान्त र उदाहरणसहित उहाँँले प्रस्तुत गर्ने विषयवस्तुको प्रभाव हामी सुन्ने अथवा ग्रहण गर्ने लक्षित समुदायमा सकारात्मक पर्ने गर्दथ्यो । हाम्रो कुराप्रति उहाँँ विशेष ध्यान दिने गर्नुहुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ हामी अक्सफोर्ड शब्दकोष पल्टाएर पनि छलफल गर्नेगरेको मलाई स्मरण छ ।

उहाँको पदोन्नति भयो । उहाँको सेवा सुदूरपश्चिम क्षेत्रीय वन निर्देशनालयमा उप वन निर्देशककारुपमा काम गर्न थाल्नुभयो । उहाँँले त्यहाँ अनुगमन तथा मुल्यांकन अधिकृतको रुपमा जिम्मेवारी पाउनु भएको थियो ।

त्यतिवेला देश माओवादी द्वन्द्वले आक्रान्त थियो । हाम्रो क्षेत्र पनि यो द्वन्द्वबाट अछुतो रहने कुरै थिएन । वन जंगल र दुरदराज समुदायमा गुलेली बाजे जेष्ठ नागरिक श्री भोजराज श्रेष्ठज्युको प्रेरणा र अगुवाईमा भजनी क्षेत्रमा संन्तुलित भई वनजंगल संरक्षणको कामलाई हामीले स्थानीय स्तरमा व्यापकता दिइरहेका थियौं ।

वन जंगल, जैविक विविधता, जलीय विविधता, डल्फिन संरक्षण, चराचुरुङ्गी संरक्षणको लागि गुलेली संकलन अभियान, विद्यालय स्तरीय संरक्षण शिक्षा, समुदाय स्तरीय सिमापार जैविक विविधता संरक्षणमैत्री विस्तार कार्यक्रमले निरन्तर उचाईं पाइरहेको थियो । समुदाय स्तरको यो प्रकृति संरक्षणको स्वतन्त्र, मौलिक र नवीन स्वःस्फुर्त सञ्चालित अभियानलाई स्थानीय र राष्ट्रिय स्तरको सञ्चार माध्यमहरुले प्राथमिकताका साथ समाचार बनाउने गरेका थिए ।

लम्साल सरले हामीलाई धनगढीमा आयोजना हुने प्रकृति संरक्षण सम्बन्धि गोष्ठी, कार्यशाला, छलफल, बैठकहरुमा आमन्त्रण गर्नुहुन्थ्यो । त्यतिवेलाका वन सेवामा बहाल राष्ट्रसेवकहरु नवराज वराल, डाक्टर उदयराज शर्मा, डाक्टर कृष्णचन्द्र पौडेल, दिवाकरदत्त पाण्डे, डाक्टर शान्तराज ज्ञवाली, नारायण पौडेल, दिवाकर चाँपागाई, सन्तोषमणि नेपाल, डाक्टर केशवराज कँणेल, राम पौडेल, पपुलर जेन्टल, लोकेन्द्र पुरुष ढकाल, डाक्टर महेन्द्र श्रेष्ठ, अनील मानन्धर, श्याम वजिमय, मनबहादुर खडका, वर्णबहादुर थापा, गोपालप्रसाद उपाध्याय, टोपवहादुर केसी, गोपालकुमार श्रेष्ठ, विजयराज पौड्याल, डाक्टर चन्द्रप्रसाद गुरुङ, डाक्टर प्रह्लाद योञ्जन, विजय कुमार सिंह, लक्ष्मीदत्त भट्टहरुलाई लम्साल सरले नेपाल–भारत सिमावर्ती वन क्षेत्रको स्थलगत भ्रमण गराउनमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउनु भएको छ ।

हामीले अभ्यास गरेको वन्यजन्तु पालन तथा प्रजनन्, सिमापार प्रकृति संरक्षणमैत्री विस्तार समाज, डल्फिन संरक्षण, डल्फिन महोत्सव, निजि वन प्रवद्र्धन, सामुदायिक वन विस्तार, सिमसार संरक्षणको अभियानलाई उहाँले ताल क्षेत्रमा व्यापकता दिएर हामीलाई सधैं प्रेरित गर्नुभयो ।

यसैक्रममा उहाँँले ताल कार्यक्रममा आयोजना प्रबन्धकको रुपमा जिम्मेवारी पाउनुभयो । हामी झन् एक परिवारको सदस्यको रुपमा प्रकृति संरक्षणको महाअभियानमा संयुक्त रुपमा अगाडी बढ्यौं । विश्व सिमसार दिवस, विश्व वातावरण दिवस, राष्ट्रिय वन्यजन्तु सप्ताह, सिमापार बैठक हामीले साथसाथै आयोजना गर्दै मनाउन थाल्यौं ।

सन् २००३ मा उहाँँले र हाम्रो राधाकृष्ण सामुदायिक वनले अब्राहम संरक्षण पुरुस्कारबाट विभुषित हुने अवसर पायौं । वन व्यवस्थापन, नर्सरी व्यवस्थापन, समूह व्यवस्थापन, प्रशिक्षक प्रशिक्षण, वन्यजन्तु संख्या निर्धारण तथा अनुगमन, भूपरिधीय स्तरको पारिस्थितिकीय प्रणाली संरक्षण र व्यवस्थापन तालिम, वन श्रोत सर्वेक्षण तथा अनुगमन तालिम र क्षमता अभिवृद्धिका कार्यक्रममा उहाँले हामीलाई सधैं सहभागी बन्ने अवसर दिनुभयो ।

सिमापार संरक्षणको समुदाय स्तरिय बैठकहरुमा उहाँको प्रेरणादायी उपस्थिति र हाम्रो सकृय सहभागिताले सकारात्मक परिवर्तनका असरहरु स्थानीय स्तरमा देखापर्न थाले । समुदायमा अवैध चोरिसिकार नियन्त्रण कार्यदलको गठन र सञ्चालन, परिचालन र यसले गरेको काम निकै प्रभावकारी रहेकोले यो कृयाकलाप सबैभन्दा सफल रहेको स्विकार गर्दै सिक्दै गर्ने प्रकृयाको परिणाम प्रमाणित भयो ।

यस काममा पनि समुदायको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको थियो । संंरक्षणको सफल कृयाकलापको शुरुआती चरण थियो । अहिले संरक्षित क्षेत्र र संरक्षित क्षेत्रभन्दा बाहिर CBAPO सफल कार्यक्रमको रुपमा सबैले स्विकार गरेका छन् । CBAPO को स्थापनामा लम्साल सरको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ ।

सन् २००६ ताप्लेजुङको धुन्सा हेलिकोप्टर दुर्घटनामा निधन भएका प्रकृति संरक्षणका बैज्ञानिक, विदेशी कुटनीतिक नियोगका अधिकारी, भुगोल विद, डव्लुडव्लुएफका उच्चपदस्थ अधिकारी, मन्त्री, सञ्चारकर्मी, चालक दलका सदस्यहरु तथा संरक्षणका महानायकहरुको डव्लुडव्लुएफ नेपालगञ्जमा भएको श्रद्धाञ्जली कार्यक्रममा हामी कैलालीबाट साथसाथै सहभागी भयौं ।

मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व न्युनिकरण गर्न वनाइएको कार्यदलमा पनि हामिले साथ साथ काम ग¥यौ । तत्कालिन बन महानिर्देशक श्याम वजिमय, माधुरी कार्की, डाक्टर घन गुरुङ, मनबहादुर खड्का सरहरुसंग हामी साथसाथै वनजंगलमा घुम्यौं । लम्साल सरसंग वनजंगलको कोर एरियामा हामी कैयन पटक रातीको समयमा समेत सकृय भएर घुमेका छौं । राधाकृष्ण सामुदायिक वनमा जिल्ला बन अधिकृत योेगेन्द्र प्रसाद यादव, लम्साल सर तथा हामीहरु माओवादी द्वन्द्वको वेला राति परालमा पनि सुतेका छौं ।

कुमुद श्रेष्ठ, सरला खालिङ्ग, सुधिर कोईराला, लक्ष्मण गौतम, शिवराज भट्ट, रमेश थापा लगायतका तत्कालिन जनप्रतिनिधिहरुसंग हामी माओवादी द्वन्द्वको समयमा विभिन्न वन जंगलको स्थलगत भ्रमण गरेका छौं । लम्साल सरले हाम्रो सकृयतालाई सम्मान गर्दै जेष्ठ नागरिक गुलेली बाजे श्री भोजराज श्रेष्ठले लेख्नु भएको मोहना नदीका डल्फिन भाग– १ नामक पुस्तकमा आफ्नो विचार लेख्नु भएको छ ।

सहज, सजिलो, सहयोगी, छिटो घुलमिल हुने, तर गहिरो सुझवुझ भएको वन प्रविधिकको रुपमा मैले उहाँलाई बुझेको थिए । उहाँको वुवाको निधन हुँदाका बखत म उहाँको साथमा थिए । उहाँको आँखाको उपचारको क्रममा धनगढीस्थित वुद्ध मंन्दिर आँखा जाँच केन्द्रमा पनि म गएको थिए । एक पटक उहाँले नै आफ्नोसहित मेरो पनि धनगढीको उग्रतारा साईवरबाट डिभि पनि भरिदिनुभएको मलाई स्मरण छ ।

उहाँ र बोधराज सुवेदीसहितको डेरामा म पनि कैयन पटक उहाँको अनुरोधमा बसेको छु । युएनडिपी–जिइएफ–एसजिपीको साना अनुदान सहयोगमा सञ्चालित डल्फिन संरक्षण परियोजनाको अनुदान सदुपयोगको अनुगमनमा उहाँँ कैयन पटक स्थलगत भ्रमणमा आउनु भएको थियो ।

एक पटक साउनको महिनामा भारतको दुधवा नेसनल पार्क भएर नेपाल–भारत सिमाबाट वनजंगल क्षेत्रमा मैले मोटरसाईकलमा राति ९ वजे उहाँँ र लक्ष्मिदत्त भट्टलाई हिलोपानी खाल्टोको बाटो भएर हाम्रो घर आउँदा रुखको जरामा बाइक ठोक्किएर उहाँहरुको खुट्टामा चोट लाग्यो । भोलिपल्ट भजनीको एक क्लिनिकमा मैले उहाँहरुलाई लगेर टिटनसको सुई लगाएर सिमापारसम्म मैले नै पु¥याएको मलाई भर्खर जस्तो लागि रहेछ ।

हामी लम्साल सरसंग प्रकृयामुखि कामभन्दा पनि परिणाममुखि काममा सकृय भएर सबैले अनुभूत गर्ने र देखिएको परिणाम स्थानीय समुदायले अभिव्यक्ति गर्ने काम गर्न रुचाउँथ्यो । उहाँले प्रकृति संरक्षणको अभियानमा हामीलाई नजिकबाट वुझ्नु भएकोले होला, उहाँँ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो “विजयजी तपाईहरु मेरो लागि अवसर र चुनौति दुबै हो” उहाँले यो किन भन्नुभएको थियो, मैले वुझ्न सकेको थिएन । कुनै दिन उहाँसंग यसबारे कुरा गरुला भन्ने सोचेको थिए, अब यो जुनिमा सम्भव छैन । यो मेरो जिज्ञासा अनुत्तरित रहने भयो ।

लम्साल सरसंग अन्तिम पटक उहाँ वन तथा भूसंरक्षण विभागको महानिर्देशक हुदा उहाँकै कार्यकक्षमा भेट भएको थियो । उहाँले “बिहानै आउनु पर्ने विजयजी” भन्नुभयो, तर काठमाडौंको मेरो छोटो बसाईले बिहान भेट हुन सकेन ।

फोनमा भने पटक पटक कुरा हुने गर्दथ्यो । एक पटक रेडियो नेपालमा उहाँको साक्षात्कार कैलालीमा मेरो घरआँगनमा बसेर सुन्ने अवसर मिल्यो । पटक पटक कुरा नलुकाएर भन्छु भन्ने थेगो कैयन पटक दोहो¥याएर भनेको मैले सुने । अन्तरवार्तापछि मैले यसो किन नढाटेर भन्छु भनेर भन्नुभएको सर ? भनेर फोनमा सोधे । उहाँले मेरो बानी यस्तै छ भन्नुभयो ।

मैले स्पष्ट कुरा राख्न उहाँलाई सल्लाह दिए । उहाँले गरेको कुरामा अर्काे पक्ष कहिलेकाहीँ अलि अलमलमा पनि हुन्थ्यो कि जस्तो मलाई लाग्दथ्यो । सायद उहाँले आफ्नो रोगको बारे पनि सबैलाई लुकाएर राख्नु भएको थियो कि जस्तो अहिले अनुभूत हुन्छ ।
जे जस्तो भए पनि डाक्टर रामप्रसाद लम्साल सर नेपाल आमाका एक वन विज्ञताको क्षेत्रमा होनहार हिरा नै थिए । उहाँको असमायिक अवशानले हामी र हाम्रो देशले एउटा परिपक्व वन विज्ञ गुमाएको पीडा महसुस भएको छ । जानु त हामी सबैले छ । तर उहाँ यति छिट्टै जानुहोला भन्ने कल्पना पनि थिएन ।

उहाँको परिवारजनमा परेको यो बज्रप्रहारप्रति दुःखी मनले विनम्रतापुर्वक सम्वेदना प्रकट गर्दै स्वर्गीय लम्साल सरमा भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली तथा अश्रुधारामिश्रित श्रद्धासुमन अर्पण गर्दछौं । उहाँँसंगको प्रकृति संरक्षणको सामिप्यताले धेरै अनुभव, तितामिठा सम्झनाहरु छन्, जुन मेरो लागि वहुमुल्य धरोहर सावित हुनेछन् । लम्साल सर तपाईले छोडेर गएको प्रेरणाप्रति हामी कृतज्ञ छौं । हजुरसंग अर्काे रहस्यमय संसारमा भेटौंला । हामी जीवित रहुन्जेल तपाईलाई स्मरण गरिरहने छौं । ॐ शान्ति । ज्योतिर्मय गमय, मृत्युमय अमृत गमय ।
भजनी नगरपालिका–२ पल्टुपुर, कैलाली ।
श्रेष्ठ निजि वन ।