नदीमै क्रसर उद्योग

धनगढी । २०७५ साल माघ ७ गते । बिहान १० बजेतिर धनगढीबाट पत्रकारको एक टोली स्थलगत रिपोर्टिङका लागि गोदावरी नदी किनार पुग्यो । गोदावरी नगरपालिका वडा नम्बर २ महराटोलको गोदावरी नदी किनारमा एउटा घुम्ती क्रसर उद्योग थियो । गोदावरी नदीबाट उत्खनन् गरेर किनारमै ढुङ्गा बालुवा थुपारेर घुम्ती क्रसर उद्योग सञ्चालन गरिएको थियो । पत्रकारहरुको टोली पुग्दा त्यहा“ नदीबाट उत्खनन् गर्ने र संकलित ढुङ्गा फुटाएर ट्याक्टरमा गिट्टी भर्ने काम जोडतोडका साथ भइरहेको थियो ।

नेपाल सरकारले सरकारले २०७१ साल असार महिनाबाट लागू गरेको क्रसर तथा खानी उद्योग सञ्चालन निर्देशिका अनुसार ‘नदीबाट पा“च सय मिटरसम्म क्रसर उद्योग खोल्न पाइ“दैन ।’ तर, गोदावरी नदीमा यो नियम ठाडै उल्लंघन गरिएको छ । अझ, गोदावरी नदीको किनारमा रहेको क्रसर उद्योगसंगै सामुदायिक वन पनि जोडिएकोे छ । निर्देशिका अनुसार बन, राष्ट्रिय निकुञ्ज र बन्यजन्तु आरक्षबाट कम्तिमा दुई किलोमिटरसम्म क्रसर उद्योग राख्न पाइदैन ।
गोदावरी नगरपालिकाले चालू आर्थिक वर्ष २०७५/०७६ को मंसिर महिनादेखि स्वाँर कन्स्ट्रक्सन प्रालिलाई नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् गर्न ठेक्का सम्झौता गरेको छ । तर, ठेक्का सम्झौतामा नदीमा क्रसर उद्योग राख्न पाउने बुँदा भने उल्लेख छैन । स्थानीय खेमराज जोशीका अनुसार ठेकदार कम्पनीले नदीबाट जथाभावी ढंगले बालुवा, ढुंगाका उत्खनन् गरिरहेको छ । ‘उनीहरूले रातदिन नदी खोतलेर गिट्टी–बालुवा संकलन र निकासी गरिरहेका छन्’ उनि भन्छन्– यसरी नदीको दोहोन गर्दा हामी नजिकका वस्तीको त उठिबास नै होला जस्तो छ । पटकपटक नगरपालिका सहित अरु निकायमा उजुरी गर्यौं, तर कुनै सुनुवाई भएन ।
घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालय, कैलालीले अहिले क्रसर उद्योग सञ्चालन गर्न कुनै पनि आवेदन दर्ता नभएको जनाएको छ । कार्यालय प्रमुख लोकबहादुर खडकाले भने– कैलाली जिल्लामा चार वटा क्रसर उद्योगमात्र सञ्चालन रहेको हामीलाई जानकारी छ । नयाँ कुनै दर्ता भएको छैन । उनले नेपालकोे संविधान, २०७२ ले स्थानीय तहलाई क्रसर उद्योग दर्ता गर्ने अधिकार नदिएकोे बताए । उनले भने– नगरापालिका क्षेत्रमा त त्यसै पनि क्रसर उद्योग राख्न पाइदैन ।
गोदावरी नदीबाट नदीजन्य वस्तु संकलन तथा निकासीको ठेक्का सम्झौता पाएका स्वा“र कन्स्ट्रक्सनका सञ्चालक लक्ष्मण स्वा“रले आफूहरुले गोदावरी नदीमा क्रसर उद्योग सञ्चालन नगरेको बताए । ‘हामीले क्रसर उद्योग सञ्चालन गरेका होइनौ, धनगढीको भन्सारदेखि अत्तरिया जोड्ने छ लेन सडक आयोजना निर्माणको ठेक्का पाएको नागार्जुन कम्पनीले सञ्चालन गरेको हो’ उनले भने– अस्थायी क्रसर उद्योग जहाँ पनि सञ्चालन गर्न पाईन्छ । दर्ता गर्नु नपर्ने भएकाले यसमा मापदण्ड भने अपनाइने गरेको छैन ।
धनगढी– अत्तरिया छ लेन सडक आयोजनाका इन्जिनियर खगेन्द्र जोशीले कम्पनीले अस्थायी रुपमा सञ्चालन गर्ने क्रसर उद्योगसंग आयोजनाको कुनै सम्बन्ध नरहेको बताए । उनले स्थानीयले विरोध गरेमा त्यसलाई अन्यत्र सार्नुपर्ने बताए ।
गोदावरी नगरपालिका प्रमुख हरिसिंह साउँदले अस्थायी क्रसर उद्योग सञ्चालन, नदीजन्य वस्तु संकलन तथा निकासीको सवाल राष्ट्रिय गौरवको आयोजनाका रुपमा रहेको धनगढी–अत्तरिया सडक आयोजनासंग जोडिएकोले आफूलाई यसबारे कुनै जानकारी नभएको बताए ।
स्थानीय खेमराज जोशीले नदीबाट जथाभावी रुपमा ढुंगा, बालुवा उत्खनन् गर्ने तथा नदी किनारा मै क्रसर उद्योग सञ्चालन गरिएका कारण नजिकका वस्तीका बासिन्दाले निकै सास्ती भोग्नु परिरहेको जोशीले बताए । उनले दैनिक दर्जनौ ट्याक्टर गुड्दा धुलो र धुवा तथा आवाजका कारण कठिनाई हुने गरेको बताए ।
स्थानीयले गोदावरी नदीमा स्काभेटर प्रयोग गरि अन्धाधुन्ध ढंगले उत्खनन् भइरहेको गुनासो गरे । नदीमा स्काभेटर प्रयोग गरी नदीजन्य पदार्थको उत्खनन् तीव्र पारिएपछि स्थानीयहरु आक्रोसित भएका छन् ।
खेमराजले भने– विगतका वर्षहरुमा गोदावरी खोलामा आएको बाढीका कारण निकै नोक्सानी बेहार्नु परेको थियो । नगरपालिकाबाटै बाढी नियन्त्रणका लागि तटबन्ध गरिएको स्थानमा नै अहिले ढुंगा, बालुवा, गिट्टी उत्खनन् गर्ने कार्य तीब्र बनाइएको छ । स्थानीयले जथाभावी रूपमा नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् तथा निकासी गर्दा आगामी दिनमा बाढीको प्रकोप बढ्ने चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।
स्थानीयले विगतमा वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (ईआईर्ई) नभएको बेला कहिलेकाही स्थानीयले गाउ“मा बाटो बनाउन गोदावरी खोलामा ट्याक्टरबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खनन गर्ने गरेको बताए । ‘तर, यसरी स्काभेटर नै प्रयोग गरेर गोदावरी खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् गर्ने काम कहिल्यै पनि भएको थिएन’ स्थानीयले गोदावरी नगरपालिका प्रमुखले बलमिच्याई गरेर गोदावरी खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खनन्को अनुमति दिएको आरोप लगाए ।
स्थानीय हरि भट्टराइले ठेकेदारले गोदावरी खोलामा जहा“तही ठूल्ठूला खाडल बनाइरहेको आरोप लगाए । उनले वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन प्रतिवेदन उल्लंघन गरेर गोदावरी खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् तथा संकलन र निकासी भइरहेको दावी गरे ।
तेघरी, गोदावरी सामुदायिक वन र राष्ट्रिय वनमा पर्ने गोदावरी नदीमा सीमित स्थानमा मात्र उत्खनन्का लागि तोकिएका छन् । सुदूरपश्चिम प्रदेश सभाले यही वन क्षेत्रमा प्रदेशको राजधानी तोकेको छ ।
गोदावरी नगरपालिकाका सूचना अधिकारी शिवराज भाटका अनुसार नगरपालिकाले गोदावरी खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् तथा संकलनका लागि स्वा“र कन्स्ट्रक्सन प्रालिस“ग एक करोड २० लाख रुपैयाँमा ठेक्का सम्झौता गरेको छ ।
ठेकदार कम्पनीले गोदावरी खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खननमा प्रति घनमिटर ८५ रुपैयाँ लिने गरेको छ ।

मनोमानी ढंगले ढुंगा, गिट्टी, बालुवा उत्खनन