३५ वर्षयता नेपालको कूटनीति ३० जनामध्ये केवल एकमात्रै परराष्ट्रमन्त्री विषयविज्ञ
अमेरिका पठाइएका २४ राजदूतमध्ये चारमात्रै सम्बन्धित क्षेत्रको ज्ञान
काठमाडौँ, कात्तिक २२ गते/ नेपालको कूटनीति क्षेत्रको अपरिपक्वता र खेलाँची ३५ वर्षयता नियुक्त भएका परराष्ट्रमन्त्रीहरूको अवस्थाले देखाएको छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सरोकार समुदाय नेपालले शनिबार त्रिभुवन विश्वविद्यालय, कीर्तिपुरमा आयोजना गरेको ‘जेन–जी आन्दोलनपछिको नेपालको राजनीतिक पद्धति र परराष्ट्र नीति’ विषयक गोष्ठीमा डा. हरिप्रकाश चन्दले नेपालको कूटनीतिक नेतृत्वबारे यस्तो अवस्था उजागर गरेका हुन्।
उनले उक्त कार्यक्रममा प्रस्तुत गरेको अवधारणा पत्रले विगत ३५ वर्षयता नेपालको परराष्ट्र नेतृत्वमा विषयविज्ञताको अभाव रहेको तथ्य सार्वजनिक गरेको छ।
चन्दले सार्वजनिक गरेको अवधारणा पत्रमा सन् १९९० पछि देशले ३० जना परराष्ट्रमन्त्री पाइसकेको उल्लेख छ । तर परराष्ट्र मामिला सम्हालेका अधिकांश विषयविज्ञ नरहेको खुलेको छ ।
परराष्ट्रमन्त्री बनका ३० जनामध्ये तीनजना राजनीतिशास्त्र पृष्ठभूमिका रहेको खुलेको छ । परराष्ट्रमन्त्रीका रूपमा एकजना मात्रै अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका विषयविज्ञ रहेका पनि उनले उल्लेख गरेका छन्।
बाँकी २६ जना असम्बन्धित क्षेत्रका व्यक्तिहरूले परराष्ट्र मन्त्रालय सञ्चालन गरेका छन्। यो अवस्थाले राज्यले सम्बन्धित क्षेत्रका विज्ञहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न नसकेको स्पष्ट देखाएको चन्द बताउँछन्।
उता अमेरिकाका लागि नेपाली कूटनीतिज्ञको पनि अवस्था उस्तै छ । सन् १९४८ देखि हालसम्म अमेरिकामा पठाइएका २५ जना नेपाली कूटनीतिज्ञमध्ये केवल ४ जनामात्रै सम्बन्धित शैक्षिक पृष्ठभूमिबाट आएका चन्दको अवधारणा पत्रमा उल्लेख छ ।
बाँकी २१ जना असम्बन्धित क्षेत्रका व्यक्तिहरूलाई सरकारले राजदूत बनाएर पठाएको पाइएको छ।
डा. चन्द भन्छन्, असम्बन्धित क्षेत्रका मानिसहरूले कूटनीति कसरी प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न सक्छन् भन्ने प्रश्नलाई सरकार र दलहरूले कहिल्यै गम्भीर रूपमा लिएका छैनन्।
डा. चन्दल नेपालमा राजनीतिशास्त्रको अध्ययन ६४ वर्ष पुरानो भए पनि त्यस क्षेत्रका व्यक्तिलाई अवसर नदिइएको बताएका छन् ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विषयको अध्ययन सुरु भएको एक दशक बितिसक्दा पनि राज्यले त्यसको उपयोग गर्न सकेनु, उनी भन्छन्, यदि यस्तै अभ्यास दोहोरियो भने नेपालको परराष्ट्र नीति झन् कमजोर र प्रभावहीन बन्ने खतरा छ ।ु
उनले कूटनीतिज्ञको नियुक्ति गर्दा विश्वव्यापी अभ्यास र प्रवृत्ति अध्ययन गरी विषयविज्ञलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने सुझाव दिए।
सुधारका लागि के गर्ने
डा. चन्दले परराष्ट्र नेतृत्व र कूटनीतिक नियुक्तिमा सुधारका निम्न बुँदागत सुझावहरू दिएका छन्स्
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, कूटनीतिशास्त्र, राजनीतिशास्त्र, अन्तर्राष्ट्रिय कानुन वा अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधी गरेका प्राध्यापक वा विज्ञहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
परराष्ट्र सेवामा कम्तिमा १५ वर्षको अनुभव भएका अधिकारीहरूलाई अवसर दिनुपर्छ।
राजनीतिक नियुक्ति गर्दा दलका विदेश विभागमा कम्तिमा १५ वर्ष क्रियाशील रहि योगदान दिएका वा सम्बन्धित क्षेत्रमा विद्यावारिधी गरेका व्यक्तिहरूलाई मात्र चयन गर्नुपर्छ ।
कूटनीतिक मिसनहरूमा कार्यानुभव भएका वा एक कार्यकाल प्रमुखको रूपमा काम गरेका व्यक्तिहरूलाई समावेश गर्नुपर्छ
थिंक ट्यांकहरूमा कम्तिमा १० वर्ष कार्यानुभव भएका अनुसन्धानकर्ताहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
नेपाली सेनाका मिशन प्रमुख रहि कार्य गरेका व्यक्तिहरूलाई समेत योग्य ठहर गर्न सकिने व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
१५ वर्षदेखि परराष्ट्र क्षेत्रमा निरन्तर अध्ययन–अनुसन्धान गर्दै आएका लेखक वा विज्ञहरूलाई अवसर दिनुपर्छ ।
असाधारण प्रतिभा र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा ख्याती प्राप्त विज्ञहरूलाई राष्ट्रिय हितका लागि प्रयोग गर्नुपर्छ ।
राजदूत नियुक्तिमा उमेर सीमा सांसद वा मन्त्री सरह राख्ने तर विषयगत दक्षतालाई प्राथमिकता दिने गर्नुपर्छ ।
डा. चन्दले देशको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठा बचाउन अब कूटनीतिज्ञहरूको नियुक्ति गम्भीर रूपमा पुनर्विचार गर्नुपर्ने बेला आएको बताएका छने । यदि हामीले विज्ञतालाई प्राथमिकता नदियौं भने नेपालको परराष्ट्र नीति झन् कमजोर बन्दै जानेछु, उनले भनेका छन् ।
अबको प्राथमिकता सक्षम, विषयविज्ञ र अनुभवी कूटनीतिज्ञहरूको संस्थागत एकता र सामूहिक आवाज निर्माण गर्नेतर्फ हुनुपर्ने उनले जोड दिएका छन् ।
