हरेक वर्ष बढ्दै, बसन्ता अतिक्रमण

– बाढी, कटान प्रभावितदेखि सुकुम्बासीको दबाव झेल्दै
– व्यक्तिगत, संस्थागत संरचना बनाउन बसन्ता नै तारो
– डम्पिङ साइटदेखि गौशाला
– बन मासेर सडक र सरकारी भौतिक संरचना निर्माण जारी
– राजनीतिककर्मी, जनप्रतिनिधिहरूबाटै अतिक्रमणमा
– महत्वपूर्ण जैविक मार्ग नासिने खतरा बढ्दै

धनगढी / ०७५ साल जेठ ९ गते । बसन्ता जैविकमार्गमा पर्ने हुलाकी छेउको जंगलमा बसपार्क र प्रतिक्षालय वनाउने भन्दै वनको जग्गा अतिक्रमण गरियो । तत्कालिन सेक्टर वन कार्यालयका प्रमुख भीमप्रसाद कँडेलको नेतृत्वमा आठ जनाको टोली अतिक्रमण हटाउन परिचालन भयो । तर, अतिक्रमणकारीहरूले उल्टै उनीहरूमाथि सांघातिक आक्रमण गरे । आक्रमणमा रेन्जर रामअवतार चौधरी र वन कार्यालय सहयोगी महेश चौधरी घाइते भए ।

०७७ साल माघ १२ गते कैलाली डिभिजन वन कार्यालयले कैलारी गाउँपालिका वडा नम्बर ७ मा बसन्ता वन क्षेत्रमा जबरजस्ती निर्माण गरिएका संरचनाहरू हटाउन शुरु गर्यो । स्थानीयले अवरोध गरे । स्थानीयको चर्को अवरोधपछि डिभिजन वन कार्यालय कैलालीका प्रमुख रामचन्द्र कँडेल नेतृत्वको वन निकायको टोलीले अतिक्रमण हटाउने कार्य स्थगित गर्यो ।

बसन्ता वन क्षेत्र भारतको दुधवा नेशनल पार्कदेखि नेपालको तराई हुँदै चुरेको जंगलसम्म फैलिएको छ । पश्चिम नेपालको यो (बसन्ता) सबैभन्दा ठूलो, लामो र घना वनजंगल क्षेत्र हो । बसन्तालाई अन्तर्राष्ट्रिय जैविक मार्ग मानिएको छ । अर्थात्, बसन्ता हुदै नेपाल तथा भारतका दुर्लभ वनयजन्तु विचरण गर्दछन् ।

बसन्ता वन क्षेत्रमा अतिक्रमणको निकै लामो शृंखला छ । पञ्चायतकालदेखि बहुदलीइ प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना तथा गणतन्त्रकालसम्म पनि बसन्तामा सामुहिक, व्यक्तिगत अतिक्रमणका अनगिन्ती घटना भइसकेका छन् । वन अतिक्रमण हटाउन वन निकायले पटक पटक अभियान चलाएको छ, तर अतिक्रमण दोहोरिने क्रम जारी छ ।

संघीय सरकार र प्रदेश सरकारले बसन्ता वन क्षेत्रमा भइरहेको अतिक्रमण हटाउन हरेक वर्ष बजेट विनियोजन गर्दै आएको छ । गत आर्थिक वर्षमा संघीय सरकारले बसन्ता वन क्षेत्रको अतिक्रमण हटाउन डिभिजन वन कार्यालय धनगढी र पहलमानपुर वन कार्यालयका लागि ५०/५० लाख रुपैयाका दरले एक करोड रुपैया विनियोजन गरेको थियो ।

डिभिजन वन कार्यालय, कैलालीका प्रमुख रामचन्द्र कँडेलका अनुसार गत वर्ष बसन्ता वन क्षेत्र अतिक्रमण गरेर बनाइएका संरचनाहरू हटाउने कार्य अघि बढाइएको थियो । तीन जनाले बनाएका टहराहरू हटाएपछि स्थानीयको असहयोग भएपछि काम रोकिएको थियो ।

डिभिजन वन कार्यालय प्रमुख कँडेलले भने– बसन्ता वन क्षेत्र वरिपरि मानव वस्तीको द्रुत रुपमा विस्तार हुनुका साथै वन्यजन्तुको बासस्थानमा ह्रास तथा बासस्थानको खण्डीकरण र वनयजन्तुको ओहोरदोहोरमा अवरोध बढिरहेको छ ।

‘यसैगरी बसन्ता वन विनास हुँदै गयो भने वसन्ता जैविक मार्गको अस्तित्व ४० वर्षमा सकिनेछ’ वनविज्ञ एकराज सिग्देलले बसन्ता करिडोर टुवार्ड एक्सटेन्सन शिर्षकको लेखमा कैलालीको वनजंगल विनासको अवस्था विश्लेषण गर्दै उल्लेख गरेका छन्– सन् १९५८ देखि सन् २००१ सम्म कैलालीको बसन्ता वनको १७ हजार पाँच सय ६० हेक्टर क्षेत्र घटेको छ ।

सन् २०१० मा प्रकाशित सो लेखअनुसार बसन्ता वन क्षेत्रमा वार्षिक चार सय आठ हेक्टरका दरले वन नासिदै गएको छ ।

बाढी पसेपछि वस्ती विकास
२०६५ सालमा बाढीबाट प्रभावित भएका परिवारहरूले शुरुमा बसन्ता वनक्षेत्रमा शरण लिए । त्यसपछि उनीहरूले सोही वन क्षेत्रमा धमाधम घर निर्माण गर्न थाले । बसन्ता छटकपुरमा घर बनाएर बसोबास गरिरहेका महावीर चौधरीले भने– म ०६३ सालदेखि यहा“ बसोबास गर्दै आएको हु । मोहना नदीको बाढीले बस्ती प्रभावित भएपछि धेरै मानिसले यतै घर निर्माण गर्न थाले । अहिले यो बस्तीमा दुई सय ६५ घरधुरी रहेका छन् ।

छटकपुर बसन्तामात्र नभई साविकको भुईयाँफाटा, बसन्ता लगायतका २० भन्दा बढी वन क्षेत्रमा अतिक्रमण गरी बसोबास भइरहेको डिभिजन वन प्रमुख कँडेलले बताए । वसन्ता वनका चारैतिर अतिक्रमण भइरहेको छ । पछिल्लो पटक पश्चिम बसन्तामा अतिक्रमण तीव्र बनेको छ ।
डिभिजन वन कार्यालय प्रमुख कँडेलले भने– अहिले नया बस्ती बस्न दिएका छैनौं । पुरानै बस्तीलाई हटाउने प्रयास गरिरहेका छौं । तर, राजनीतिक दल, अधिकारकर्मी, सुरक्षाकर्मी लगायतको सहयोग नहुँदा समस्या भइरहेको छ ।

उनले बसन्ता वनभित्र कैलारी गाउँपालिकाका जनप्रतिनिधि, विभिन्न राजनीतिक दलका नेताकार्यकर्ताहरूको समेत घरटहरा रहेकोले अतिक्रमण हटाउन कठिनाई भइरहेको बताए ।

बसन्ता वन क्षेत्रमा कैलारी गाउँपालिकाका र भजनी नगरपालिकाका बाढी प्रभावितहरूले बसोबास बढाउदै गएको पाइन्छ । बसन्ता वनभित्र बस्ती विकास भएसंगै अन्य सरकारी संरचना, सडक लगायत पनि निर्माण बढ्दै गएको छ । वन क्षेत्रमा मानव बस्ती बसेपछि विद्यालय, स्वास्थ्य सेवा, खेलमैदान लगायतका संरचना निर्माण भइहाल्छन्, यसले महत्वपूर्ण जैविक मार्ग नै मासिंदै गएको छ वन क्षेत्रमा काम गरिरहेका देवराज जोशीले भने ।

बाढीपीडित, भूमिहीन र सुकुम्बासीका नाममा भइरहेको अतिक्रमण तथा विकास निर्माणका नाममा वनजंगल कटानीका कारण वसन्ता जैविक मार्ग नासिदै गएको छ ।

फोहोर व्यवस्थापन पनि वनमै
अन्तर्राष्ट्रिय जैविकमार्गमै पर्ने बसन्ता वन क्षेत्रभित्रै गौरिगंगा नगरपालिकाले फोहोरमैला व्यवस्थापन गरिरहेको छ । सामुदायिक वनमा कर्कटपाताले घेरेर फोहोरमैला फाल्ने कार्य भइरहेको छ ।

झारपात र सानाठूला रुखले भरिएको सो सामुदायिक वनमा नगरपालिकाले फोहोरमैला व्यवस्थापन गरिरहेको नगर प्रमुख भीमबहादुर देउवाले बताए । उनले भने–राष्ट्रिय वन हो अथवा सामुदायिक वन हो भन्ने त थाहा भएन, हामीले फोहोरमैला र गौशाला सोही वन भित्रै व्यवस्थापन गरिरहेका छौं ।

अहिले बसन्ता वनमाबस्ती विकास मात्र नभई सरकारी निकायले पनि धमाधम भौतिक संरचना निर्माण गरिरहेको स्थानीयहरू बताउछन् । जैविक मार्गभित्र फोहोरमैला फाल्दा त्यहाँ भएका जडिबुटी त मर्छन नै त्यहाँ रहेको लोपोन्मुख वन्यजन्तुहरूले समस्या झेल्छन्’ स्थानीय रामदिन चौधरीले भने ।

सन् २००१ पछि बसन्ता जैविक मार्गको अवस्था विश्लेषण गरिएको छैन । डिभिजन वन कार्यालय, धनगढीका प्रमुख कँडेलका अनुसार वसन्ता वन अतिक्रमणमा परेको भए पनि अतिक्रमित वन र मौजुदा वनको विस्तृत सर्भे भएको छैन ।

प्रमुख कँडेलले भने– राष्ट्रिय महत्वका ठूला विकास निर्माण आयोजना, हुलाकी सडक, सेती लोकमार्गका साथै स्थानीय तहले निर्माण गर्ने सडक, गौशाला, विद्यालय, खानेपानी आदिका लागि वन मासिने क्रम जारी छ । त्यस्तै, मुक्त कमैया, सुकुम्बासी तथा बाढीपीडितको नाममा अतिक्रमण जारी छ । यसको प्रत्यक्ष प्रभाव वसन्ता वनमा पनि पर्ने गरेको छ । अतिक्रमण तथा लगातारको निवासका कारण अहिले वसन्ता वन निकै संवेदनशील भइसकेको छ ।’

पछिल्लो एक अध्ययन प्रतिवेदन अनुसार बसन्ता वनको कुल ६९ हजार एक दशमलव २२ हेक्टर संरक्षित छ । त्यसमध्ये १४ हजार चार सय ३७ दशमलव ६८ हेक्टर कृषि तथा आवादीमा छ । बसन्ता वन कुल ८३ हजार चार सय ३८ दशमलव नौ हेक्टरमा फैलिएको छ ।

डिभिजन वन कार्यालय, कैलालीकै आर्थिक वर्ष ०७४/०७५ को अर्को प्रतिवेदनमा बसन्ता संरक्षित वनको क्षेत्रफल ६८ हजार आठ सय ३६ दशमलव ५३ हेक्टर मात्रै छ । यसले पनि वसन्ता वनको संरक्षित क्षेत्र दिन प्रतिदिन घट्दै गएको प्रमाणित गरिरहेको छ ।

बसन्ता वनलाई ठूलो वन भनेर चिनिन्छ । केही वर्ष पहिले यो वनको क्षेत्रफल निकै ठूलो रहेको थियो । स्थानीयका अनुसार त्यतिबेला एक÷दुई जना मानिसहरूले जंगल पार गर्न सक्ने स्थिति थिएन । जंगलमा बाघ, भालु, हात्ती लगायत जंगली जनावरको त्रास थियो । हिंडेर जंगल पार गर्न दिनभरि लाग्ने गर्दथ्यो । अहिले अवस्था परिवर्तन भएको छ ।

लगातारको अतिक्रमण तथा फडानीका कारण बसन्ता वन क्षेत्र ठाउँठाउँमा पातलिएको छ । बसन्ता पूर्वपश्चिम लोकमार्गमा सबैभन्दा साँघुरिएको छ भने पूर्वपश्चिम हुलाकी मार्गमा १८ किलोमिटर मात्र छ । बसन्ताको दक्षिणी क्षेत्रबाट अतिक्रमण भई बसन्ता अब भारतको दुधवा नेशनल पार्कसंग करिब विच्छेदको अवस्थामा पुगेको छ । यसले गर्दा जैविक मार्गको अस्तित्व नै खतरामा परिसकेको छ ।

‘बसन्ता वनको चौडाई पातलिनुमा अतिक्रमण नै प्रमुख कारण हो’ एक जना वन प्राविधिकले भने– पछिल्लो समय कैलाली जिल्लाका विभिन्न वनमा अतिक्रण बढेको छ र त्यसको सबैभन्दा ठूलो मारमा बसन्तामाथि नै परिरहेको छ ।