प्रेम दिवसको औचित्य

भनिन्छ, प्रेम नै जीवन हो । संसारका हरेक प्राणीलाई एकअर्काको प्रेम तथा मायाको आवश्यकता पर्दछ । प्रेम आफैंमा पूर्ण र परिपक्व छ । पश्चिमी सभ्यताबाट आयातित ‘डे’ का रूपमा प्रचलित ‘भ्यालेन्टाईन–डे’लाई कतिपयद्वारा आलोचना गरिन्छ । १४ फेब्रुअरीका नि विश्वभरी भ्यालेन्टाइन दिवस मनाइन्छ । नेपाली समाजमा पनि प्रणय दिवस वा प्रेम दिवसका रूपमा मनाउने क्रम बढिरहेको छ । भ्यालेन्टाइनलाई फर्केर हेर्दा हजारौं वर्षअघि रोमका राजा क्लोडियसले आफ्नो देशमा सैनिकलाई विवाह गर्न बन्देज गरेका थिए । राजाको सोच थियो– सैनिकले विवाहको झन्झटमा फसेमा युद्ध गर्न सक्दैन ।
भ्यालेन्टाइन पादरी थिए । उनले राजाको आज्ञा उलंघन गर्दै धेरै सैनिकको विवाह गराए । फलस्वरूप राजाले उनलाई फाँसी दिए । १४ फेब्रुअरीका दिन सेन्ट भ्यालेन्टाइनलाई फाँसी दिइएको थियो । आफू फाँसी चढ्ने दिन उनले जेलरकी छोरीलाई प्रेम सन्देश पठाएका थिए । त्यस दिनदेखि यो दिन ‘सेन्ट भ्यालेन्टाइन डे’ का रूपमा बिख्यात भयो ।
प्रेम कुनै धर्म, जातजाति वा भौगोलिक अवस्थामा भर नपर्ने हुनाले पनि यो विश्वभर फैलिएको हो । युवा–युवतीले एकापसमा प्रेम प्रकट गर्ने दिन, आफूले मन पराएको केटा वा केटीलाई प्रेम प्रस्ताव राख्ने दिन भनेर लिने गरिएको छ ।

नेपालमा कहिलेदेखि प्रणय दिवस मनाउन थालियो ? थाहा छैन । कसैको संगठित प्रयासबाट शुरुवात नभएकाले आधिकारिक रूपमा भन्न सकिने कुरा पनि भएन । तर शुरुमा पश्चिमा संस्कृतिको प्रभावका रूपमा यसले प्रवेश पाएको मान्न सकिन्छ । पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्यपछि नेपाली समाज खुलापनमा प्रवेश गर्‍यो । पत्रपत्रिका प्रकाशित हुन थाले । पत्रपत्रिकाले १४ फ्रेबुअरीका दिन प्रणय दिवसको चर्चा लेख्न थाल्यो । यसबाट नेपाली समाजमा यसले व्यापक स्थान पाएको हो ।
हुनत प्रेम गर्नेहरूको लागि कुनै विशेष दिनको आवश्यक पर्दैन । तोकिएको कुनै विशेष मिति भन्दा पनि निस्वार्थ माया महत्त्वपूर्ण हो । तर आम मानसपटलमा बसेको संस्कारलाई कसले पो टार्न सक्छ र ? प्राय:जसो व्यक्ति, प्रेमी/प्रेमिका आफूलाई एक किसिमको मजबुत र बलियो जोडी स्थापित तथा सावित गर्नको लागि यो दिनलाई विशेषका रूपमा लिने गरेको पाइन्छ । प्रेम दिवसको दिनमा मात्र आफूलाई मन परेको मान्छेलाई प्रस्ताव राखेमा प्रेम मजबुत र दीर्घकालीन हुन्छ भन्ने कदापी होइन् । यो त एक प्रक्रिया, पद्धति, अनुभूति तथा मनाउने पाटो मात्र हो । प्रेम आफैंमा रंगीन अनुभूति हो । कसैसँग प्रेमको कल्पना गर्दा मात्र पनि शरीरमा अर्कै तरंग सञ्चार हुन्छ । त्यसमाथि युवा मन, प्रणय चिन्तनले तरंगीत बनाउने नै भयो । प्रणय दिवसले प्रत्येक वर्ष संसारका हरेक युवा/युवतीको मनमा यस्तै तरंग सिर्जना हुने गर्दछ । मनमा उत्पन्न भएको तरंगलाई आफ्नो मनले खाएकोलाई अभिव्यक्त गर्ने दिन नै हो प्रणय दिवस अर्थात् भ्यालेटाइन–डे ! यो दिनले धेरै मनबीचको पर्खाल भत्काउँछ । सीमारेखाहरू मेटाउँछ र दुई मुटुलाई एकाकार गराउँछ । सुन्दर नयाँ संसारको सपना देखाउँछ । यस दिवसको प्रभावले नेपाली युवायुवतीलाई पनि धेरै छोइसकेको छ । प्रेमी/प्रेमिकालाई मन पर्ने उपहार, फूल, भ्यालेन्टाइन चकलेट, कार्ड आदानप्रदान गरेर तथा प्रेमको पहिलो प्रस्ताव राख्ने उपयुक्त अवसरका रूपमा यस दिनलाई लिने गरिन्छ ।

दिवसको सान्दर्भिकता
प्रेम दिने भाव हो, लिने भाव होइन् । प्रेम विशाल अनुभूति हो । विशाल ऊर्जा हो, जसले जीवन सुन्दर, शान्त र उमंगमा जीउन मद्दत गर्दछ । प्रेममा अशान्त, धोका, अभाव आदि छ भनिन्छ भने त्यो प्रेम होइन् । न त प्रेम गर्ने कुरा नै हो । पछिल्लो समय नेपालमा पनि प्रेम अर्थात् प्रणय दिवसलाई विशेष महत्त्वका साथ लिने र मनाउने गरिएको छ । प्रेम दिवस अर्थात् आजको दिनमा अन्य दिनमा संकोच मान्ने केटा–केटी पनि यो दिनमा खुला हृदयबाट आफ्ना मनका भावहङ प्रस्तुत गर्ने गर्दछन् । प्रेम गर्नु नराम्रो तथा नकारात्मक होइन् । नेपाली बजारमा पनि अहिले आयातित गुलाफका फूलले पसलहरू भरिएका छन् । युवा जोडी भ्यालेन्टाइन–डे कसरी मनाउने भनेर कार्यक्रम तय गर्दैछन् । प्रेम गर्नु र प्रेम दिवस मनाउनु, कार्यक्रममा रमाउनु पटक्कै नराम्रो होइन्, तर प्रेम दिवसले दिन खोजेको वास्तविक सन्देश बुझिएको छ कि छैन ? फेब्रुअरी १४ मात्र होइन, ३६५ दिन नै कसरी प्रेममय बनाउने ? आफ्ना प्रेमी वा प्रेमिकासँग मात्र होइन घर–परिवार, साथीभाइ, आफन्तमा कसरी प्रेमको सम्बन्ध राख्ने त्यो महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । प्रेम गर्नु राम्रो पक्ष हो, तर पछिल्लो समयमा प्रेमको नाममा कतिपय प्रेमी जोडी देखावटी प्रेमको संज्ञा दिएर स्वार्थपूर्ति गरिरहेका देखिन्छन् र दिन कटाउने होडवाजीमा हुन्छन् । प्रेम गर्नु पवित्र कार्य हो, तर कतिपय प्रेम केही दिन नजिकिने र छिट्टै टाढिने प्रवृति दोहोरिने गरेको छ । कतिपय प्रेमी जोडी मायामा धोका पाए भनेर आत्महत्या गरेको घटना पनि थुप्रै छन् ।
प्रेमकै कारणले मानिसको जन्म हुन्छ । मानिस भएर जन्म लिएपछि गाँस, बास, कपास अनि जीवन जीउन प्रेम हरेको पहिलो आवश्यकता हो । त्यसपछि उसको कर्म, असल नियत र सही दिशानिर्देश भएमा धन, पद, सम्मान आदि उपमा पनि चाहन्छ । यो मानवीय स्वभाव हो भनेर अर्थ लगाइन्छ । तर कुसंस्कार र कुकार्यलाई आत्मसात नगरी प्रेम जस्तो पवित्र कार्यलाई मनन् गरी सबैले एकअर्काबीच सम्बन्ध सेतु तथा भाइचाराको भाव कायम गरी प्रेम गर्न आवश्यक छ ।

फूलका प्रतिकहरू
‘भ्यालेन्टाइन–डे’मा प्रेमी/प्रेमिकाबीच सबैभन्दा धेरै रातो रंगको गुलाफको फूल आदानप्रदान हुने गर्दछ । यो दिन गुलाफको फूलको व्यापार धेरै हुने गर्दछ । रातो गुलाफलाई शान्ति, प्रेम र क्षमताको प्रतीक मानिन्छ । यसलाई प्रेम प्रस्तावका रूपमा प्रदान गरिन्छ । फूल स्वीकार गर्नु प्रेम प्रस्ताव स्वीकार गरेको कुराको प्रतीक हो । प्रेम भावनासँग जोडिएको कुरा हो । यसलाई अनेक प्रतीक र बिम्बमा अभिव्यक्त गरिन्छ । धेरै पहिलेदेखि रातो गुलाफलाई प्रेमको प्रतीक मानिएको छ । ‘भ्यालेन्टाइन–डे’मा सबैभन्दा धेरै प्रयोग हुने वस्तु गुलाफको फूल नै हो । गुलाफ आदानप्रदान गरेर युवा युवतीले एकापसमा प्रेम प्रकट गर्ने दिन प्रेम दिवस हो । आफूले मन पराएको केटा वा केटीलाई गुलाफको फूल दिएर नै प्रस्ताव राख्ने गर्दछन् । भ्यालेन्टाइन–डेको अवसरमा गुलाफको फूलको रङ र यसका अर्थहरूलाई बुझ्नु पर्ने हुन्छ ।
रातो गुलाफ : यसलाई शान्ति, प्रेम र क्षमताको प्रतीक मानिन्छ । ‘भ्यालेन्टाइन–डे’ मा कसैले दिएको रातो गुलाब स्वीकार गर्नु उसको प्रेम प्रस्तावलाई स्वीकार गर्नु हो । यो रंग प्राय:जसो धेरैलाई मन पर्छ ।

गुलाबी गुलाफ : यसलाई मित्रता र मुटुको धड्कनको प्रतीक मानिन्छ । ‘भ्यालेन्टाइन–डे’मा कसैले गुलाबी रङको गुलाफ दिनुको अर्थ, अब मेरो मुटुको धडकन तिम्रै लागि भन्नु हो । यो रंगको फूललाई पनि कतिपय प्रेमी/प्रेमिकाले आफ्नो मायाको साचो प्रतिक ठानेर आदानप्रदान गर्ने गर्दछन् ।

सेतो गुलाफ : यसलाई साचो माया र स्वच्छ हुदयको प्रतीक मानिन्छ । कसैप्रति स्वच्छ हृदयले साचो प्रेम गरिएको भए ‘भ्यालेन्टाइन–डे’मा सेतो गुलाफ दिनु पर्दछ । भावुक वातावरणको प्रतीक पनि सेतो गुलाफलाई मानिन्छ । यसलाई शुद्धको प्रतिकका रूपमा पनि लिने गरिन्छ ।
पहेलो गुलाफ : यसलाई मित्रताको प्रतीक मानिन्छ । खास गरी ‘फ्रेण्डसीप–डे’मा यसको प्रयोग हुन्छ । तर कसैले भ्यालेन्टाइन–डेका दिन पहेलो गुलाफ दिएमा मित्रताको प्रस्तावका रूपमा बुझ्नु पर्दछ । प्रेम दिवसमा खास गरी यो रंगको प्रयोग कमै गरिन्छ ।

कालो वा गाढा रङको गुलाफ : यसलाई विदाइको प्रतीक मानिन्छ । यदि कुनै कारणबस प्रेम सम्बन्धलाई निरन्तरता दिन नसक्ने अवस्था भएमा भ्यालेन्टाइन–डेका दिन कालो गुलाफद्वारा सम्बन्ध टुंयाउन सकिन्छ । तर यो वर्षको भ्यालेन्टाइनडेमा कसैले यस्तो गुलाफ साट्न नपरोस् ।
मानिसले खुसी खोज्न प्रेम गर्दछ, तर धेरैलाई यसैले दु:खी बनाइरहेको हुन्छ । समय, अवस्था र परिस्थितिमा पनि भर पर्दछ । सबैको प्रेम सफल हुन्छ भन्ने छैन । प्रेम समझदारी, समर्पण, इमानदारिता, विश्वास र पवित्रताको प्रतीक हो । यी कुरा भएनन् भने अर्थहीन हुन्छ । भ्यालेन्टाइन–डे पक्कै आयातित संस्कृति हो । तर यसको सन्देश गलत छैन । अहिले विश्व एउटा गाउँमा परिणत भइरहेको बेला यो सबै जाति, वर्ग, लिङ्ग, सभ्यता र धर्मको साझा दिवस भएको छ । यसलाई स्वीकार नगर्ने सचेत वर्ग कमै होलान् । यसको सकारात्मक पक्षलाई लिउँ । भद्दा नक्कल नगरौं ।
प्रेमी/प्रेमिका बीचको प्रेम होस् या पति पत्नी बीचको प्रेम अथवा बाआमा र छोरा छोरीबीचको प्रेम होस्, अथवा साथीभाइ, इस्टमित्र बीचको प्रेम होस् या अरू कुनै सम्बन्ध बनाएको प्रेम होस् । सम्बन्ध छ र प्रेम छ, यो कारणवश गरिएको जस्तो प्रेम नै हामीले बुझेको हुनुपर्छ । त्यसैले त सम्बन्ध रहँदासम्म प्रेमको अनुभूति छ, रमाइलो र खुसी छ । यो वर्षको भ्यालेन्टाइन–डे सबैको शुभ रहोस । ह्याप्पी भ्यालेन्टाइन–डे २०१८ ।

धनगढी