हर्षोल्लासहित अटवारी पर्व मनाइयो

धनगढी / पश्चिम नेपालका थारु समुदायको माघी चाडपछिको विशेष पर्व हो अट्वारी । विवाहित दिदीबहिनीको दीर्घायू, सुस्वास्थ्य एवं सुखमय जीवनको कामनासहित दाजुभाईले निराहार व्रत बस्ने गर्छन । केही महिलाहरू पनि स्वच्छाले व्रत बस्ने गर्छन् ।

आइतवार मनाइने अट्वारी पर्व विगतमा एक महिनासम्म मनाइने गरिन्थ्यो । हाल भने कुसे औंसीदेखि पाँच आइतबार मनाइन्छ र पर्व भने दुई दिन मात्रै मनाइन्छ ।

गत वर्ष कोभिड–१९ को रोकथाम र नियन्त्रणका लागि जारी निषेधाज्ञाका कारण अट्वारी पर्व मनाउन नपाएका कैलाली र कञ्चनपुरलगायत पश्चिम नेपालका थारु समुदायले यस वर्ष हर्षोल्लासका साथ अट्वारी मनाइरहेका छन्।

‘स्वास्थ्य अवस्था खराब हुँदा तीन वर्षदेखि व्रत बस्न सकेको थिइन । यो वर्ष त अट्वारी व्रत बसेको छु,’ थारु अगुवा माधव थारुले भने ।
अट्वारी पर्वमा थारु समुदायले निराहार व्रत बसेर दुई दिनसम्म मनाउँदै सूर्यको उपासना गर्ने गर्दछन् । व्रतालुले शनिबार मध्यरातमा भाले नबास्दै दर खाने चलन छ ।

दर खाएकाहरू पहिलो दिन अर्थात आइतबार मध्यान्हसम्म पानीसमेत नखाइ व्रत बस्ने गर्दछन्। मध्याह्नमा नुहाइधुवाइ गरी व्रतालुहरूले गुइठामा बालेको अग्नीको विधिपूर्वक पूजाआजा गरी अन्दीको रोटी, फलफूल, दूधलगायतका परिकार खाने गर्दछन् ।

दोस्रो दिन बिहानै नुहाइधुवाइ गरेर व्रतालुहरूले अघिल्लो दिनजस्तै पूजाआजा गरेर पाकेका मिठामिठा परिकार खाने चलन छ । यो दिन विशेषगरी, भात, माछा, मासु, फुलौरी, खरियालगायतका परिकार खाइन्छ ।

अट्वारीको दोस्रो दिनलाई फरार भनिन्छ । व्रतालुहरूले दोस्रो दिन खाने खानाका परिकारसमेत आफूले खानुभन्दा पहिले एक भाग निकालेर छुट्टै राख्ने गर्दछन् । यसरी दुई दिनसम्म छुट्टयाएर राखेको अन्दीको रोटी, फुलौरी, खरिया, खुर्मा, फलफूल, माछालगायतका परिकार पर्वको दोस्रो दिन आफ्नो विवाहित चेलीलाई कोसेली दिने चलन छ ।

यसरी माइतीपक्षले विवाहित छोरीचेलीलाई दिइने उपहारलाई ‘अग्रासन’ भनिन्छ । अट्वारी पर्वमा विवाहित चेलीले माइतको अग्रासन नपाए दुःखी हुन्छन् भन्ने विश्वास छ । त्यसैले सकेसम्म सबै परिवारले अट्वारीको व्रत बस्ने गरेका हुन् ।

अग्नी पूजाको रुपमा सूर्यको पूजा गरेर अट्वारी पर्व मनाउने चलन रहेको थारु बुद्धिजिवी बताउछन् । थारु समुदाय प्रकृति पूजक रहेकाले सूर्यको प्रतीक मानेर अग्नीको पूजा गरी अट्वारी पर्व मनाउने गरेको थारु अगुवा माधव चौधरीले बताए ।

सूर्यले ताप, शक्ति र उज्यालो दिने भएका कारण अट्वारी पर्वमा सूर्य देवताको पूजा गरेमा सुख, शान्ति र दीर्घ जीवन मिल्ने थारु समुदायको विश्वास छ ।

यसरी मनाईन्छ अट्वारी
अट्वारी, व्रत बसेर मनाउने पर्व भएकोले यसमा पनि दर खाने चलन छ । दर खानाका लागि शनिबार दिनभरि माछा मार्ने र अरु तिहुन, तरकारीको जोहो गरिन्छ ।

माछाको सुखौरा (सुकुटी) धेरैजसो पहिल्यै तयार गरिएको हुन्छ । अटवारीमा माछाको सुखौरा विशेष मानिन्छ ।
तर अन्य मासु भने हुँदैन । सागमा पोंइ अनिवार्य जस्तै हुन्छ । भिन्डी, टोरैं, ठुसा (मास जस्तै एक प्रकारको दाल बाली, झिलिङ्गी, सिल्टुङ) लगायतका तरकारी हुन्छ ।

बाटुलो रोटी सूर्यको प्रतीकात्मक परिकारको रुपमा लिइन्छ । यो पर्वमा रोटी अनिवार्य हुन्छ । अँट्वारीमा अन्डी र र गहुँको गरी, दुई थरीको रोटी हुन्छ भने अम्बा, केरा, तरुल, भेली मिठाई मिसाएको मोर्साको भूजा र मिठाई पानी पनि हुन्छ ।

सूर्य आगोको मुख्य स्रोत हो । सूर्य आफैंमा अग्नी हो । त्यसैले सबैभन्दा पहिले अग्नी अथवा सूर्यलाई प्रसादको रुपमा आगो दिने चलन छ । अर्को दिन सोमबार, ‘फर्हार’ गरिन्छ । फर्हार नहुँदासम्म पानी समेत नखाएर निराहार वर्त बस्नु पर्छ । फर्हार अटवारीको अन्तिम पूजा हो । यस दिन व्रतालुहरू बिहानैदेखि खानपिनको तयारीमा जुटेका हुन्छन् ।

यो पर्व भातृत्वप्रेम र सद्भावको पर्वको रुपमा पनि लिने गरिन्छ । लामो समयसम्म आफ्नो माइत जान नपाएका चेलीबेटीहरू यस पर्वमा आफ्ना दाजु भाइ तथा परिवारसँग भेट्न पाउँछन् । अट्वारीको सामाजिक महत्व रहेको धनगढी उप–महानगरपालिका वडा नम्बर ५ जाइका विनय चौधरी बताउँछन् । उनका अनुसार अट्वारीले विवाहित छोरी तथा उनको परिवार र माइती पक्षबीचको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउन भूमिका खेलेको हुन्छ ।

किन मनाइन्छ अट्वारी
प्रकृतिपूजक थारू समुदायमा खास गरेर यो पर्व सूर्यको पूजा गरेर मनाइन्छ । आइतबारलाई रविबार पनि भनिन्छ । रवि भनेको सूर्य (सुरज) अथवा अग्नी । काल रात्रीमा सूर्यको जन्म भएको हो र संसार उज्यालो भएको हो भन्ने किम्वदन्ती अनुसार सूर्यले गर्दा मान्छे मात्रै होइन यस पृथ्वीमा बस्ने हरेक प्राणीको जीवन सहज भएको विश्वासका आधारमा पर्व चलेको मानिन्छ ।

पर्वको अर्को मिथक महाभारतसंग जोडिएको छ । पाँच पाण्डवमध्ये सबैभन्दा बलिया भीम थिए । कौरव र पाण्डवको लडाईंका बेला उनी रोटी पकाउदै थिए ।

लडाई चरमोत्कर्षमा पुगेका बेला उनी पकादा पकाउँदैको रोटी तावामै छोडेर लडाईंमा हिँडे । लडाईंबाट फर्किंदा उनी भोकाएका थिए । तावाको एकापट्टी मात्र पाकेको रोटी खाएर पेट भरे । सोही किम्वदन्तअनुसार अट्वारीमा पकाइने रोटी एक पट्टी मात्र पकाइन्छ । र, अट्वारीमा भीमलाई पूज्ने गरिन्छ ।

अटवारी कृष्ण अष्टमीपछिको दोस्रो आइतबार अर्थात कुशे औंशी पछिको पहिलो आइतबार मनाउने गरिन्छ । अटवारी, कुशे औंसीको पहिलो आइतबार बर्का अटवारी’ को रुपमा मानिन्छ भने त्यसपछिको चार आइतबार आंशिक रुपमा छुट्की अट्वारी व्रत बस्ने गरिन्छ ।

\यसरी बर्का र छुट्की गरी पाँच आइतबार ‘अट्वारी’ व्रत बस्ने थारु समुदायमा पुरानो चलन रहेको छ । ‘पाँच अट्वारी’ पछि दशैं आउँछ । रुपन्देहीका साहित्कार बमबहादुर थारूले ‘रुपन्देहीको थारू समाज र संस्कृति’ भन्ने आफ्नो पुस्तकमा कुशे औंसीको आठौं दिनपछिको आइतबारलाई बर्का अटवारी मान्ने कुरा उल्लेख गरेका छन् ।

रुपन्देही, नवलपरासी, चितवन लगायतका पूर्वका केही जिल्लामा मनाइने विधि प्रक्रियाहरू पश्चिमा जिल्लाभन्दा फरक छ । तर, कपिलवस्तु, दाङ देउखुरी, बाँके, बर्दिया, कैलाली, सुर्खेत र कञ्चनपुरका थारूहरूमा भने एकरुपता पाइन्छ ।