नदीपारीका सिमान्त गाउँका पीडा
धनगढी । सुदूरपश्चिम प्रदेशको कैलाली जिल्लाको धनगढी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर १९ को लग्गाभग्गा र आँखाकाटे वस्ती । यो कैलाली र दक्षिणी सिमाना भारतलाई छ्ट्याउने मोहना नदी पारीको नेपाली वस्ती हो । सुदूरपश्चिम प्रदेशको एक मात्र उपमहानगरपालिका धनगढीको एउटा यस्तो वस्ती, जहाँका बासिन्दा उपमहानगरपालिकाका बासिन्दा भए पनि राज्यबाट पाउनु पर्ने आधारभूत सेवाबाट अझैं पनि बञ्चित छन्् ।
मोहना नदी पारीको यो गाउँ पुग्न डुंगा मात्रै एउटै साधन हो । धनगढी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर १९, हुलाकी राजमार्गको बेहुलिया गाउँबाट लग्गाभग्गा गाउँको पारी भारतको बिशाल र घना दुधवा निकुन्जको जंगल र वारीपट्टी मोहना नदी । यो वस्ती २०५१ सादबाट आवाद हुन थालेको हो ।
लग्गाभग्गामा २२ घरधुरी छन्् भने आँखकाटेमा सात घरधुरी छन्् । दुवै वस्तीमा एक वर्ष अघिसम्म विद्युत सेवा समेत पुगेको थिएन । अहिले विद्युत सेवा पुगेको छ । तर, न त सामान्य स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध छ, न सौचालय ।
वर्षायामका चार महिना मोहना नदीमा आउने बाढीका कारण ती वस्तीका बासिन्दाहरूलाई सामान्य औषधीमुलोका लागि पनि भारतीय बजार धाउनु पर्ने बाध्यता छ । लग्गाभग्गाका रामबक्स रानाले भने– सामान्य रुघाखोकी, ज्वरो आउदा त, सहेरै बस्छौं, रोग बढ्यो भने भारततिर जान्छौं ।
रामबक्सले जनप्रतिनिधिहरूले पटकपटक मोहना नदीमा पुल बनाउने आश्वासन मात्रै दिने गरेको बताए । उनले भने– जहिले पनि पुल बनाइदिन्छौं मात्रै भन्छन््, तर खै कहिले बनाउने हुन् ?
उनीहरूले वडा कार्यालय अथवा अन्य सरकारी कार्यालयमा सेवा लिन पर्दा वर्षायामका चार महिना डुंगाको जोखिम यात्रा गर्नुपर्ने बाध्यता रहेको छ । अरु वेला अस्थायी रुपमा बनाइएको काठे पुलको भर गर्नुपर्ने हुन्छ ।
उनीहरूले स्थानीय सरकार र जनप्रतिनिधीहरूसंग नदीमा पुलको व्यवस्था गर्न माग गरे पनि कुनै सुनुवाई नभएको गुनासो गरे । रामबक्सले भने– निर्वाचनका वेला भोट माग्न आउदा खानेपानी, स्वास्थ्य चौकी, पुल लगायतको व्यवस्था गरिदिन्छु भन्छन््, तर चुनाव सकिएपछि कोही पनि फर्केर यहाँ आउँदैनन ।
मोहना नदीमा डुङ्गा चलाउँदै आएका रामकुमार चौधरीले विद्यार्थीहरूलाई निःशुल्क र अन्यबाट ५० रुपैया लिने गरेको बताए । उनले भने– यहि मोहना नदीका विभिन्न ठाउँमा पुल नहुँदा मानिसहरूले डुङ्गाको सहारा लिनु पर्ने बाध्यता छ ।
उनले धनगढी उपमहानगरपालिकाले आह्वान गरेको टेण्डरबाटै सो नदीमा डुङ्गा चलाउने गरेको बताए ।
डा नम्बर १९ का वडा अध्यक्ष तिलुराम चौधरीले लग्गाभग्गा र आँखाकाटे वस्ती जोड्ने पुल निर्माणका लागि वडा वा उपमहानगरपालिकाको बजेटले नधान्ने बताए । उनले भने– पुल निर्माणका लागि पटक पटक प्रतिनिधि सभा सदस्य नारदमुनि रानालाई आग्रह गरेका छौं ।
नदी कटानको उच्च जोखिम
धनगढी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर १९, आई गाउँका तिलक चौधरीले मोहना पारी रहेको जनआधारभुत विद्यालयको जग्गा लिजमा लिएर केराखेती गर्दै आएका छन् ।
उनले तीन वर्षदेखि केरा खेती शुरु गरेको बताए । अहिले मोहना नदीले धार परिवर्तन गरेर निरन्तर जग्गा कटान गरिरहेको उनले बताए । भने– तीन विघा जग्गामा केराखेती गरिरहेको छु । २०७७ सालमा मोहना नदीले धार परिवर्तन गर्दा आधा जग्गा कटान भयो । अहिले पनि कटान गरिरहेको छ । यस्तै अवस्था रहिरह्यो भने केरा खेती छोड्नुपर्ने अवस्था आउँछ ।
उनले डेढ विघा जग्गामा केरा रोपेका छन्् । उनले विद्यालयसंग वार्षिक एक लाख रुपैया“मा जग्गा लिजमा लिएको बताए । उनले भने– केरा खेतीमा आठ लाख बढी रकम खर्च भइसकेको छ, नदीले नोक्सान गरेन भने लगानी उठ्ने आशा गरेको छु ।
त्यस्तै, बेहुलियाका जागुराम चौधरीले १० कठ्ठा जग्गामा धान र मुगफली खेती गरेका छन् । उनी पनि मोहना नदीले धार परिवर्तन गरेर जग्गा कटान गर्छ कि भन्ने पिरमा रहेका छन्् । उनले भने– मोहना नदी विगतमा बेहुलिया वस्तीतिर पस्थ्यो । डुवानको समस्या थियो । पछि वस्ती नजिक कुश लगाइएपछि नदीले धार परिवर्तन गर्न थाल्यो, अहिले लग्गाभग्गा र आखाकाटे वस्ती कटानको उच्च जोखिममा पुगेका छन् ।
दिसापिसाबका लागि भारतीय जंगल
कैलाली सहित नेपाल खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा भइसकेको छ । कैलाली जिल्लालाई नेपालको ५१ औं जिल्लाका रुपमा २०७५ सालमा खुला दिसामुक्त जिल्ला घोषणा गरिएको थियो ।
त्यस्तै, २०७६ साल असोज १३ गते तत्कालिन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले प्रत्येक घरधुरीलाई चर्पीको पहुँचमा पु¥याउने मानक पूरा गरेर दक्षिण एशियाकै पहिलो राष्ट्रका रुपमा खुल्ला दिसामुक्त राष्ट्र घोषणा गरेका थिए । तर, प्रदेशकै सबैभन्दा सुगम मानिएको धनगढी उपमहानगरपालिकाका कतिपय वस्ती अहिले पनि चौर, जंगल, नदीखोला किनार, बाटो किनारा, खोल्सालाई नै सौचका लागि प्रयोग गर्छन् ।
लग्गाभग्गा र आँखाकाटे दुबै बस्तीका कुनै पनि घरमा अस्थायी शौचालय पनि छैनन । उनीहरूले नजिकको भारतीय जंगललाई नै सौचका लागि प्रयोग गर्दै आएका छन्् । लग्गाभग्गाका हंशराम रानाले भने– हामी आर्थिक रुपमा निकै विपन्न छौं, सोचालय बनाउन सक्ने अवस्थामा छैनौं ।
जंगलमा दिसापिसाब गर्न जाँदा साँप, जुकाको डर हुने गरेको छ । हंशराजले भने– यो जंगलमा जंगली हात्ती, बाघको सधैं डर लागिरहन्छ । अझ महिलाहरूलाई त झन् असुरक्षा हुने गरेको छ ।
नेपाली सीमाका रक्षक
धनगढी उपमहानगरपालिकाको वडा नम्बर १९ मोहना नदीपारी छ सय विघा नेपाली भूभाग रहेको छ । नदीपारीको जग्गा भएकोले जहिले पनि भारतीय पक्षबाट अतिक्रमणको खतरा रहने गरेको छ । यहा नेपाली सुरक्षाकर्मी छैनन् । लग्गाभग्गा र आँखाकाटे बस्तीका बासिन्दाले नैे सिमाको सुरक्षा गरिरहेका छन् ।
‘शुरु–शुरुमा यहाँ भारतीय सीमा सुरक्षा बलका सुरक्षाकर्मीहरूले हामीलाई यहाँ बस्न दिँदैनथे । हामीले जसोतसो गरि यही घर बनाएर खेती गरेर आफनो जमिनको रक्षा गरेका छौं’ हंशरामले भने– अहिले भारतीय सुरक्षाकर्मीहरूले प्रत्यक्ष रुपमा हस्तक्षेप त गर्दैनन्, तर कहिलेकाँही धम्की दिने गरेका छन् ।
उनले आफुहरूले त्यहाँ आवाद नगरेको भए भारतीय पक्षले कब्जा गरि सक्ने बताए । उनले भने– सबैले नेपाल र भारतको सीमा मोहना नदीले छुट्याएको ठान्छन्,, तर यो नदीले धार परिवर्तन गर्दा नेपाली बस्ती बढी कटान हुँदै गयो । यो जमिनमा हामी नबसेको भए भारतले उहिल्यै आफ्नो भनेर कब्जा जमाइसक्थ्यो होला ।
उनले भारतीय सुरक्षाकर्मीहरूले नजिकै सुरक्षा पोष्ट खडा गरेको भए पनि नेपाली सीमा सुरक्षा बलको अहिलेसम्म कुनै पोष्ट नराखेकोमा गुनासो व्यक्त गरे । उनले भने– भारतीयहरूले नजिकै सिमा सुरक्षा पोष्ट राखेका छन््, तर हाम्रा सुरक्षाकर्मी कहिलेकाहीँमात्र गस्तीमा आउने गरेका छन् ।
उनले आफूहरू वर्षौदेखि सोही बस्तीमा बस्दै आए पनि अझैं पनि जग्गाधनी पुर्जा (लालपूर्जा) नपाएको गुनासो गरे । उनले भने– हामी बसोबास गरेको जग्गालाई ऐलानी भनिएको छ । भर्खरै सरकारले गठन गरेको भूमिसम्बन्धी समस्या समाधान आयोगमा हामीले फाराम भरेका छौं । आशा छ अब लालपुर्जा हातमा आउँछ ।
हौसलपुर वस्तीको पनि उस्तै समस्या
कैलालीको मोहना पारीको अर्को वस्ती हो, कैलारी गाउँपालिका वडा नम्बर ७ को हौसलपुर बस्ती । हौसलापुर वस्तीमा २८ घरधुरी रहेका छन्् । मोहना नदीपारी करिब ४०/५० हेक्टर जग्गामा थारु समुदायको बसोबास रहेको छ ।
यो वस्ती वर्षौंदेखि गुमनाम झैं बनेको छ । उनीहरूको नेपालसंगको सम्बन्ध सरकारी कामकाजसँग मात्रै सीमित छ । हौसलापुरको वारी डगौराथारू वस्ती छ, पारी कठरियाथारूको बसोबास छ । हौसलपुर वस्ती अहिलेसम्म पनि राज्यको उपेक्षामा परेको छ । हौसलापुर गाउमा न विद्यालय छ, न खानेपानी, स्वास्थ्य सेवा, विद्युत सुविधा नै उपलब्ध छ ।
हौसलापुर गाउमा करिब पाँच दशकअघिदेखि बसोबास शुरु भएको हो । नेपालको नक्सामा भने यो वस्तीलाई जंगल देखाइएको छ । स्थानीय कालुराम डंगौराले सीमाका वस्तीहरूमा नेपाल सरकारको उपस्थिति देखिनु आवश्यक हुन्छ । त्यसका लागि हामी यहा बसोबास गर्नेहरूलाई जग्गाधनी पुर्जा दिनु प¥यो । स्कुल, स्वास्थ्य चौकीको व्यवस्था हुनुप¥यो । सीमामा प्रहरी चौकी राख्नुप¥यो ।
उनले मोहना नदीमा पुल बनाएपछि मात्रै हौसलापुरको नेपालसँगको सम्बन्ध जोडिने बताए । हुन पनि हौसलापुर भूभाग नेपाली छ, रोजगारी, किनमेलदेखि सानो सानो सुविधाका लागि पनि भारतमै निर्भर हुनु परेको छ । उनीहरूले चलाउने मोटरसाइकलमा नम्बरप्लेट भारतीय छन््, खेत जोत्ने ट्याक्टरमा समेत भारतीय नम्बर प्लेट छन्् । उनीहरूले आफ्नो उत्पादन बिक्रीका लागि पनि भारतीय बजारमाथि नै भर गर्नु परिरहेको छ ।
हौसलापुर गाउका बासिन्दाले २०४९ को स्थानीय निर्वाचनमा पहिलोपटक मतदान गरेका थिए । ‘तत्कालीन हसुलिया गाउँ विकास समितिको वडा नम्बर ४ अन्तर्गत यो गाउँ परेको थियो’ कुलप्रसाद चौधरीले भने– पहिलोपटक वडाध्यक्षका उम्मेदवार सरकारी कर्मचारी लिएर मतदाता नामवली संकलन गर्न आएका थिए । त्यसको केही समयपछिको निर्वाचनमा यहा“का हामी करिब ५०/६० जनाले भोट हाल्यौँ ।
उनका अनुसार हौसलापुर बस्तीका धेरैजनाको नागरिकता पनि त्यसपछि मात्र बनेको हो ।
