सुदूरपश्चिम प्रदेशमा पर्यटन : पूर्वाधारको कमीका कारण फस्टाउन सकेको छैन

धनगढी । सुदूरपश्चिम प्रदेशलाई पर्यटन विकासको राम्रो सम्भावना रहे मानिन्छ । तर, आवश्यक पूर्वाधारको कमीका कारण पर्यटन विकासले गति लिन सकेको छैन ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा तराईका दुई तथा पहाडका सात जिल्लामा धार्मिक, सांस्कृतिक, पुरातात्विक, साहसिक (हिमाल आरोहण, ¥याफ्टिङ, प्याराग्लाईडिङ), ग्रामीण पर्यटन लगायतको पर्यटनको राम्रो सम्भावना रहेको चर्चा हुने गर्दछ । पर्यटन व्यवसायीहरू आवश्यक पूर्वाधारको कमीका कारण आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटक आगमनको अवस्था कमजोर रहेको बताउछन््् ।
सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकार, स्थानीय तहहरू तथा संघीय सरकारले पर्यटन पूर्वाधार विकासमा उचित ध्यान दिन नसकेको पर्यटन व्यवसायीहरूको गुनासो रहदै आएको छ । पर्यटन व्यवसायी किशोर खडकाले भने– प्रदेशका पर्यटकीय स्थलसम्म पुग्न पर्यटकलाई सहज छैन । तर, प्रदेश सरकारले त्यसमा ध्यान दिएको छैन ।
उनले सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारले पर्यटन शिर्षकका नाममा ससाना मन्दिरहरूमा मात्रै बढी बजेट विनियोजन गरिरहेको बताए ।
पर्यटन व्यवसायी खड्काले भने– यहा“ पर्यटकलाई आकर्षण गर्ने सक्ने गन्तव्य रहे पनि पर्यटकलाई खाने बस्ने, यातायात लगायतका सुविधा कसरी पु¥याउने भन्ने चुनौति रहेको छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशका अछाम, बझाङ, बाजुरा र डोटी जिल्लाको भूभाग समेटिएको प्रशिद्ध खप्तड रहेको छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको कैलालीमा कर्णाली नदीमा ¥याफ्टिङको निकै सम्भावना रहेको छ । त्यस्तै, टीकापुर पार्क, विश्व रामसार क्षेत्रमा सूचिकृत घोडाघोडी ताल तथा डल्फिन क्षेत्र, जाखोर ताल, गोदावरीधाम, शिवपुरीधाम आदि महत्वपूर्ण गन्तव्य रहेका छन््् ।
त्यस्तै, कञ्चनपुरको शुक्लाफा“टा बन्यजन्तु आरक्ष, दोधारा–चा“दनीको झोलुंगे पुल, वेदकोटताल, डडेल्धुराको उग्रतारा तथा परशुरामधाम, डोटीको शैलेश्वरी, अछामको रामरोशन, बैद्यनाथधाम तथा पञ्चदेवल, बाजुराको बडीमालिका, बुढीनन्दा, बझाङको सुर्मा सरोवर र साइपाल हिमाल, बैतडीको पात्लाभुमेश्वर गुफा, त्रिपुरासुन्दरी, जगन्नाथ, निंग्लासैनी, दार्चुलाको अपि हिमाल, मल्लिकार्जुन लगायतका धार्मिक, सांस्कृतिक तथा प्राकृतिक पर्यटकीय स्थल रहेका छन््् ।
यसबाहेक सुदूरपश्चिमको विविध जातजातिको भेषभूषा, कलासंस्कृति, खानपिन, रहनसहन ग्रामीण पर्यटनका भरपर्दो आधारका रुपमा रहेका छन््् ।
प्रदेशका तराईका दुई जिल्लामा रहेका पर्यटकीय स्थलहरूसम्म सडक यातायातको सुविधाका साथै सुविधासम्पन्न होटल, लज र अन्य पूर्वाधारको तुलनात्मक रुपमा विकास भइसकेकोले पर्यटन आगमनमा केही सहज भए पनि पहाडी जिल्लामा पूर्वाधार विकास हुन नसकेकोले पर्यटन विकासले गति लिन नसकेको नेपाल टुर एण्ड ट्राभल्स एशोसियसन (नाटा)का सुदूरपश्चिम प्रदेश अध्यक्ष मायाप्रकाश भट्ट बताउ“छन््् ।

नीतिमा पर्यटन, बजेट सधैं न्युन

सुदूरपश्चिम प्रदेशको एक मात्र उपमहानगरपालिका धनगढी । धनगढी उपमहानगरपालिकाले आर्थिक वर्ष २०७७÷७८ को नीति, कार्यक्रम तथा बजेट पुस्तिकामा पर्यटन शिर्षक उल्लेख छ । उपमहानगरपालिकाले पर्यटन विकासका लागि आर्थिक वर्ष २०७६÷७६ को नीतिलाई निरन्तरता दिने गरि २०७७÷७८ को नीति तथा कार्यक्रम प्रस्तुत गरेको छ ।
उपमहानगरपालिकाका पर्यटन तथा संस्कृति प्रवद्र्धन शाखाका प्रमुख टेकराज भट्टले भने– नीतिमा पर्यटन क्षेत्रको विकासका राम्रा कार्यक्रम छन््, तर बजेट विनियोजन गरिएको छैन । उनले उपमहानगरपालिकाले पर्यटन क्षेत्रका नाममा डल्लो रुपमा पा“च लाख रुपैया“ मात्र विनियोजन गरेको बताए ।
धनगढी उपमहानगरपालिकाले खोलानालाको अतिक्रमित जग्गामा साइकलपथ तथा हरियाली पार्क निर्माण गर्ने योजना आर्थिक वर्ष २०७६÷७७ मा अघि सारेको थियो । तर, त्यस समयमा कुनै पनि काम अघि बढेन । उनले भने– साइकल ट्रयाक खोल्ने नीतिमा उल्लेख छ, तर बजेट छैन ।
उनले आर्थिक वर्ष २०७६÷७७ मा पनि बजेट नहु“दा कार्यान्वयन हुन नसकेको बताए ।
उपमहानगरपालिकाले कैलाली नाला, सुकुटी नाला, मोहना नदी किनारमा साइकल ट्रयाक निर्माण गर्ने नीति तथा कार्यक्रममा उल्लेख छ । सामुदायिक वन भित्रबाट बग्ने कैलाली खोला सहितको क्षेत्रलाई संरक्षण गरी सामुदायिक वनलाई स्थानीय उद्यान बनाउनुका साथै पर्यटकीय क्षेत्रका रूपमा विकास गर्ने तथा त्यसको वरिपरि साइकल ट्रयाक निर्माण गर्न जनाइएको छ ।
‘वडा नम्बर ३ को सामुदायिक वन क्षेत्रदेखि शिवपुरीधाम, जाखोर ताल हु“दै बेहडाबाबासम्म विभिन्न मठ मन्दिर जोड्दै सांस्कृतिक साइकल ट्रयाक निर्माण गरिने छ’ उपमहानगरपालिका प्रमुख नृपबहादुर वडले भने ।
धनगढी उपमहानगरपालिकाका वडा नम्बर ४, ५, ६, १३ को मानव बस्तीको बीचमा पर्ने ऐलानी, पर्ती, सार्वजनिक जग्गामा रहेको वनलाई वृहत धनगढी पार्क निर्माणका लागि अघि बढाइने उल्लेख छ ।
त्यस्तै, उपमहानगरपालिकाले सार्वजनिक नीजि साझेदारी अवधारणा अनुसार भ्यू टावर तथा घण्टाघर निर्माणलाई पनि निरन्तरता दिने नीति तथा कार्यक्रममा उल्लेख छ ।
नेतुवा ताल, जोखरतार, तिल्केताल, बेलाताल, वेहडाबाबाताल, चौफेरीताल, सुन्दरीताल र नथनीताल, कथनीताल लगायत विभिन्न वडामा रहेका तालहरूलाई पर्टकीय क्षेत्रको रुपमा विकास गर्ने नीतिलाई पनि निरन्तरता दिएको छ ।
धनगढी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर ३ को आर्दश सामुदायक वनमा जडिवुटी खेतीको प्रारम्भ गरि सोही वनमा पिक्निकस्थल निर्माण गर्ने कार्यको थालनी गर्ने, पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि होमस्टेको नीति प्रवद्र्धन गर्ने, भादा होमस्टेलाई थप प्रवद्र्धन गरि आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरूको आकर्षक केन्द्रको रुपमा विकास गर्ने नीतिलाई निरन्तरता दिएको छ ।

लकडाउन खुकुलोसंगै पर्यटनस्थलमा चहलपहल

लकडाउन केही खुकुलो भए पछि विश्व रामसार सूचीमा सूचिकृत कैलालीको घोडाघोडी ताल क्षेत्रमा पर्यटको संख्या बढ्न थालेको छ । कोरोनाको कारणले बन्द भएको घोडाघोडी ताल क्षेत्र लकडाउन केही खुकुलो भए पछि अवलोकन गर्नेको संख्या बढ्न थालेको हो । कोरोना कहर बीच पनि अहिले दैनिक रूपमा एक सयको हाराहारीमा पर्यटकले घोडाघोडीको अवलोकन गरिरहेका छन््् ।
पछिल्लो समय घोडाघोडी तालको पर्यटन प्रवद्र्धन हुन थाले पछि आन्तरिक पर्यटको सख्या वृद्धि हुन थालेको घोडाघोडी संरक्षण तथा जनजागरण मन्च नेपालले जनाएको छ । कोरोना भाइरसका कारण लामो समयदेखि बन्द भएका घोडाघोडी ताल क्षेत्र असोज १ बाट अवलोकनको लागी खुल्ला गरिएको छ ।
पर्यटकको लागि घोडाघोडी ताल क्षेत्र असोज १ गते बाट खुल्ला भए पछि अहिले सम्म नौ सय पर्यटकहरूले अवलोकन गरेको घोडाघोडी संरक्षण तथा जनजागरण मन्च नेपालका संरक्षक दिपक शाहले जानकारी दिए । “लकडाउनअघि दैनिक चारदेखि पा“च सयको हाराहारीमा आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरूले अवलोकन गर्ने गरेका थिए । लकडाउन अवधिमा पर्यटक आउने कुरा नै भएन । लकडाउन केही खुकुलो भए पछि घोडाघोडी ताल क्षेत्रमा आन्तरिक पर्यटको संख्या बढ्न थालेको छ” उनले भने ।
घोडाघोडी नगरपालिकाले पर्यटन बोर्ड गठन गरी काम गर्न थालेपछि वार्षिक रूपमा ८० हजार बढी पर्यटक घोडाघोडी भित्रिरहेको जनाएको छ । घोडाघोडी तालको छेउमा रहेको ओजूवा तालमा पर्यटकका लागि ढुङ्गा र रिसोर्ट संचालन ल्याएपछि पर्यटकको संख्या बढ्न थालेको नगरपालिकाले जनाएको छ ।
विश्व रामसार सूचीमा सूचीकृत नेपालको तालमध्ये कैलालीको घोडाघोडी धार्मिक र पर्यटकीय हिसाबले सुन्दरस्थल मानिन्छ । पूर्वपश्चिम राजमार्ग भएर कैलाली पुग्नेमध्ये घोडाघोडी नपुग्ने विरलै हुन्छन््् । नाम मात्र सुनेका पर्यटकको पनि यसले ध्यान खिच्ने गरेको छ ।
चार मिटर औसत गहिरो रहेको घोडाघोडी तालको क्षेत्रफल १३८ हेक्टर रहेको छ । ताल आसपास रहेका अन्य १३ ससाना तालहरूसमेत गरेर घोडाघोडी सिमसार क्षेत्रका रुपमा रहेको छ । घोडाघोडीमा तालैतालले ओगटेको क्षेत्रफल दुई सय ४८ हेक्टर रहेको छ । यसको कुल क्षेत्रफल दुई हजार ५६३ हेक्टर छ । तालछेउमै धार्मिक क्षेत्र पनि जोडिएको छ । घोडाघोडी ताल र मन्दिरको अवलोकन दर्शन गर्न आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरू पुग्ने गरेका छन््् ।
घोडाघोडी घुमघाम गर्न पर्यटकहरूलाई कुनै असुविधा हुदैन । घोडाघोडी तालनजिक सुखड गाउँमा आधुनिक होटेलहरू सञ्चालनमा छन््् । गाउँको परिवेशमा होमस्टेमा बस्न चाहने पर्यटकका लागि माघी गाउँमा होमस्टे सञ्चालनमा छ । यो क्षेत्रमा बढीभन्दा बढी पर्यटक भित्र्याउन गुरुयोजना तयार गरेको नगरपालिकाले जनाएको छ ।
घोडाघोडीमा दुर्लभ वनस्पति र चराहरूका प्रजाति संरक्षित छन््् । त्यस्तै रैथाने प्रजातिका माछा, दुर्लभ रातो टाउके कछुवा र दुर्लभ गोहीको प्रजनन् स्थल पनि घोडाघोडी ताल बनेको छ । ताल र सिमसार क्षेत्र वरपर अति लोपोन्मुख मानिने जंगली धानसमेत पाइन्छ ।
घोडाघोडीमा ३१ प्रजातिका माछा, १४८ प्रजातिका चरा, ३२ प्रजातिका पुतली, ११ प्रजातिका गोही, ७ प्रजाति घस्रिने जन्तु, ४५० भन्दा बढी प्रजातिका वनस्पति छन््् । सदरमुकाम धनगढीदेखि १ घण्टा र नेपालगन्जदेखि ३ घण्टामा घोडाघोडी पुग्न सकिन्छ ।
घोडाघोडीमात्र नभइ कैलालीका अन्य पर्यटकीय स्थलमा अहिले आन्तरिक पर्यटकको चहल पहल भइरहेको जनाइएको छ ।
नेपाल टुर एण्ड ट्राभल्स एशोसियसन (नाटा )का सुदूरपश्चिम प्रदेश अध्यक्ष मायाप्रकाश भट्टले पर्यटकीय क्षेत्रमा स्थानीय मानिसहरू पिकनीक, अवलोकन गर्न अहिले केही मात्रामा गइरहेका छन्् । उनले लकडाउनका कारण पर्यटन व्यवसायीहरूले ठुलो क्षति व्यहोर्नु परेको बताए ।
‘अहिले अन्तराष्ट्रिय पर्यटकभन्दा पनि स्थानीय तथा आन्तरिक पर्यटकलाई भित्र्याउने गरी योजना बन्नुपर्छ’ पर्यटन व्यवसायी खडकाले भने ।

कैलालीका पर्यटकीय स्थल

कैलाली बढि सामुदायिक वन, तालतलैया, विश्व रामसार सूचीमा सूचीकृत घोडाघोडी ताल, वसन्ता जैविक मार्ग, विभिन्न भेषभुषा, जातजाती, रहनसहन, संस्कार र संस्कृतिले भरिएको जिल्ला हो ।
कैलालीमा १३ वटा स्थानीय तहले ताल, पार्क तथा मन्दिरलाई पर्यटकिय गन्तव्य बनाइरहेका छन््् । जिल्लामा थारु समुदायको कलासंस्कृति, रहनसहन, परिकार पर्यटकका लागि आकर्षण रहदै आएको छ ।
जिल्लाका हरेक स्थानीय तहमा पर्यटनको प्रचुर सम्भावना रहेको छ । स्थानीयतहहरूले पर्यटन विकासका लागि विविध प्रयास गरिरहेका छन््् ।
गोदावरी नगरपालिकाको गोदावरी धाम, हाटखोली, लामीताल, बनदेवी मन्दिर, बुढीताल, भल्का पिक्निकस्थल, मछेली नदी पर्यटकीय सम्भावना क्षेत्र रहेको पर्यटक व्यवसायीहरू बताउछन््् ।
गौरिगंगा नगरपालिकामा राधाकृष्ण मन्दिर, कालिका मन्दिर, बागडोला मन्दिर, गायत्री अनुष्ठान, दैद्वारी मन्दिर, गोलादेउ मन्दिर, मोहन्याल मन्दिर, सप्तऋषि आश्रम, शिव मन्दिर, कालिका मन्दिर, रामकृष्ण मन्दिर र मोहन्याल बाबा मन्दिरलाई पर्यटकीय स्थलका रुपमा विकास गर्ने प्रयास भइरहेको छ ।
त्यस्तै, घोडाघोडी नगरपालिकामा विश्व सिमसार सूचिमा सुचिकृत घोडाघोडी ताल रहेको छ । नगर प्रमुख ममताप्रसाद चौधरीले घोडाघोडी नगरपालिकामा सबैभन्दा बढी सामुदायिक वन, तालतलैया रहेको बताए ।
भजनी नगरपालिका, टीकापुर र जानकी नगरपालिकाको प्रमुख पर्यटकिय गन्तव्यका रुपमा डल्फिन क्षेत्र रहेको छ । तीनवटै स्थानीय तहले डल्फिन क्षेत्र संरक्षणलाई प्रोत्साहन गरी आन्तरिक तथा बाहय पर्यटक भित्रयाउने नीति लिईने उल्लेख गरेका छन््् ।
कैलालीको लम्कीचुहा नगरपालिकाले कर्णाली नदीमा ¥याफटिङलाई जोड दिएको छ । बर्दगोरिया गाउ“पालिकाले बर्दगोरिया धामको विकासमा ध्यान केन्द्रीत गरेको छ ।
त्यस्तै, कैलारी गाउ“पालिकाले बनदेवी मन्दिरमा पार्क निर्माण, कालीमाई मन्दिर, कोईलही ताल, सामरचौरा गाउमा होमस्टे संचालन र शिव मन्दिर खरेटी गाउमा पर्यटकीय संरचना निर्माणका लागि बजेट विनियोजन गरेको छ ।
जोशीपुर गाउ“पालिकाले लभ्ली पार्क निर्माण गरेको छ भने चुरे गाउ“पालिकाले गर्भा दरवार, कम्पासे धुरा, रातीपहिरो क्षेत्रलाई पर्यटकीय गन्तव्यका रुपमा विकास गर्ने जनाएको छ ।