लौरो संस्कृति

जब कसैलाई कुनै नियममा बाध्ने बेला आउछ, तब लौरोको प्रसंग अगाडी आउँछ हिजोआज प्रहरीले सर्वसाधारणमाथि लौरो उठाएको प्रसंग छ । कोही लौरोको पक्षमा छन् भने कोही विपक्षमा हाम्रो समाजमा लौरो नभेट्ने सायदै कोहि होलान् । आखिर लौरो किन हाम्रो समाजको नियमांकनमा तेस्तो निर्णायक साबित भयो । लौरो किन उठाइन्छ ? लौरो उठाइनु हाम्रो रहर कि बाध्यता ? लौरो उठाउँदा लौरो उठाउनेको मनमा के हुन्छ ? लौरो खानेको मनमा के बित्छ ? लौरो उठाईले उठाउने र खाने दुबैलाई मिठो वा तितो कस्तो अनुभूति दिन्छ होला ?

अहिलेको लौरो प्रसंगमा मलाई मेरो बाल्यकालको सम्झना आयो । म सानो छँदा आमाबाबाले भनेको मनाउन वा केहि बिगार नगर्न सतर्क बनाउन लौरो उठाउनुहुन्थ्यो वा ठुलो स्वरमा अह्राउनु हुन्थ्यो । मैले पनि सानो छँदा लौरो र थर्काई खाएको अझै सम्झना छ । मेरो भाइबैनिहरुले नि सानोमा केहि बिगार गर्दा जोरले नकुटे पनि उनीहरुलाई तर्साउन आमाबुवाले लौरो हातमा लिनुहुन्थ्यो । र, लौरो देख्दा र अझ त्यसको स्वाद पाइसकेपछि हामी लाइनमा आउथ्यौ । कुरो सामान्य लाग्थ्यो । कुटेकोलाई माया गरेको भनिन्थ्यो । अझै भनिन्छ र यो मायाको नमिठो स्वाद पाए पनि सायद माया यस्तै होला जस्तो लाग्थ्यो । तर, आज सम्झिदा लाग्छ के लौरो र थर्काई बिना बालबालिकाहरु साच्चै बिग्रिन्छन ? के त्यो मात्र उपाय छ त ?

त्यसपछि स्कुल जाने भएपछि स्कुलमा पनि शिक्षक र शिक्षिकाहरुले गृहकार्य नगरे लौरोकै सहारा लिनुहुन्थ्यो । हामी डरले गृहकार्य गर्दथ्यौ, अनि भनेको मान्थ्यौ । अझ हाम्रो पालामा शिक्षक र शिक्षिकाहरु डरलाग्दो भएको बढी मान्यता राख्थ्यो किनकि डरलाग्दो नभए लौरोको बानि परेका विद्यार्थीहरु शिक्षक शिक्षिकाहरुलाई कक्षामा टिक्न दिदैन थिए । कहिलेकाही धेरै नकाराउने, लौरो प्रयोग नगर्ने शिक्षक शिक्षिकाहरु स्कुलबाट निकालिन्थे । अनि विद्यार्थीहरु खुशी हुन्थे । लौरो उठाउने शिक्षकहरुको विषयमा राम्रो नम्बर आउथ्यो अनि विद्यालय प्रशासन र अभिभावक दुवै खुशी हुन्थे । परीक्षामा धेरै अंक ल्याए नि वा कक्षामा हल्ला नगरे नि मलाई लौरो उठाउँदा न त आफ्नो बुवाआमा मन पर्दथ्यो, न शिक्षक शिक्षिका नै ।
अझ विद्यालयको कुरा गर्ने हो भने त्यहि लौरोको डरले मैले कहिले विद्यालय जीवनमा रमाउन पाएन । स्कूल फी नतिरेकोमा, मापदण्ड अनुसार पोशाक नभएको, भनेको जस्तो अंक नल्याएकोमा जहिले पनि विद्यार्थीमाथि हुने दुव्र्यवहारले मलाई “विद्यार्थी जीवन, सुनौलो जीवन“ भन्ने भनाई कहिले पनि साचो लागेन । र, अहिले पनि मलाई यदि मानव उत्पीडनमा कोहि अदृश्य रुपमा उत्पीडित छन् भने ती विद्यार्थी हुन जस्तो लाग्छ । हो, महिलाहरु भन्दा पनि ।

मलाई प्रायः शिक्षक पेशा विद्यालय अनुभवले मन पर्दनथ्यो । एसएलसीपछि म शिक्षिका भए तर आफुलाई मन नपर्ने खालको कुट्ने शिक्षिका बन्ने कहिल्यै पनि प्रयास गरिन । अफसोच, मेरो नरम मिजास र बालबालिकाहरुलाई माया गर्ने, कक्षामा हलचल गर्न दिने बानी कतिपय विद्यालयका लागि असक्षमता थियो, सायद । कक्षा कोठा शान्त हुनु पर्दथ्यो । कक्षाबाट केवल शिक्षक÷शिक्षिको मात्र आवाज आएको मन पराइन्थ्यो । अझ कतिपय अभिभावकहरु नै “मेरो छोराछोरीलाई अलिक डराईदिनुस्, दुईचार लौरो हिर्काए पनि केहि फरक पर्दैन” भन्ने जस्ता सुझाव लिएर आउथे । मैले लौरो उठाउदै उठाएन त म भन्दैन किनकि मैले काम गरेको शुरुवाती दिनमा कतिपय अवस्थामा यो बाध्यात्मक थियो । तर, जब मैले लौरो उठाए तब आफुलाई हारेको अनुभव गरे । कतिपय अवस्थामा म ग्लानीबोधले घरमा आएर रोएको छु । अनि कतिपय अवस्थामा मैले मेरा विद्यार्थीहरुसंग माफी समेत मागेको छु । समय परिवर्तन हुदै आउदा आजभोलि विद्यार्थीहरुलाई कुट्नु हुदैन भन्ने चलन आयो, तर शारीरिक सजाय नभए पनि अझै विद्यालयहरुले मानसिक तनाव, थ्रेट दिने चलन गएको छैन । कतिपय नाम चलेका स्कुलमा अझै लौरो उठाइन्छ, कहिलेकाही विद्यार्थी घाइते भएको समाचार पनि अझै आउछन् ।

यी सबै प्रसंग कोट्याउनुको कारण उही लौरो हो । अहिले प्रहरीको लौरोको प्रसंगले मलाई यो कुराको सम्झना आयो । लौरो प्रहरीबाट होइन हामीले सानैदेखि बाबुआमा, शिक्षक शिक्षिका, दाईदिदीबाट खादै आएका छौ । घरमा र स्कुलमा खाएका लौरोहरुमा धेरै अवस्थाहरुमा मायाको ट्याग लगाइएको छ । हामीलाई सानैदेखि लौरोको भाषा सिकाइएको छ । माया, स्नेह र आदरले भनेको मान्ने परिपाटीमा अझै हामी ढलेका छैनौ । हामी ठुलाले सानालाई वा अधिकारवालाले आफु मातहतकालाई केहि कुरागर्न बाध्यात्मक परिस्थिति सृजना गर्न लौरो, रुखो आदेश, वा ठुलो स्वरको प्रयोग गर्छौं । त्यसैले हामीले सामान्य रुपमा भनेको कसैले मान्दैन वा मान्दैन भन्ने हामी अनुमान लगाउछौ । धेरै पहिलादेखि लौरो संस्कृतिमा अभ्यस्त भएका हामी लौरोको प्रयोग गर्न र लौरो नपरेसम्म सितिमिति चेत्दा पनि चेत्दैनौ । यो सबै कुराले हाम्रो समाजमा लौरो कसरि अनिवार्य भयो त भन्ने कुराको उत्तर दिन्छ । यो लौरो संस्कृतिको परावृत्ति तोड्न जरुरी छ त्यसका लागि हामीले हाम्रो आफ्नो व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन जरुरी छ । हाम्रा सन्तानहरुलाई लौरो र रुखोबोलीले लालनपालन गर्न छोड्नु जरुरी छ किनकि लौरोको प्रयोगले एकातिर लौरो उठाउने र अर्कोतिर लौरो खाने दुबैलाई अमानव महसुस गराउछ । र लौरो उठाउने र लौरो उठाएको मात्र बुझ्ने नमिठो परिपाटीलाई प्रोत्साहन गर्छ ।

(लेखिका हाल अस्ट्रेलियाको युनिभर्सिटी अफ टेक्नोलोजीमा विद्यावारिधी गर्दै हुनुहुन्छ)