नेपालीलाई कोरोनाबाट कसले बचाएको छ ?

सरकार र संक्रमितपछि संक्रमितको परिवारका कारण पनि कोरोना संक्रमणको स्थिति विकराल हुन नपाएको हो । सरकारले सीमामा छेक्यो । संक्रमितले पनि सरकारी प्रवन्ध असफल बनाएर महाकाली तरेरै गाउँ पसे । तर परिवारको सजगताका कारण घर पस्न पाएनन् र स्थानीय निकायको जिम्मा लगाइए । उनी तुरुन्तै क्वारेन्टाइनमा राखिए र उनको जाँचको नतिजा सकारात्मक देखियो । यो सुदूरपश्चिमको घटना हो । त्यो सुदूर जो जनचेतना कम भएको र पिछडिएको समाज भनेर चिनिन्छ । त्यहाँका मानिसमा पनि यो किसिमको चेतना हुनुले ठूलो दुर्घटना टर्यो । संक्रमित सजग नहुँदा पनि संक्रमण रोक्न सकिने रहेछ ।

नेपालमा कोरोनाको पहिलो संक्रमण पुष्टि भएको जनवरी २३ तारिखमा हो । त्यसपछि कोरोना देखिएको देशहरुमा समस्या निकै जटिल बनिसक्यो । तर नेपालमा हालसम्म पनि एकदमै भयावह स्थिति आएको छैन । आँकलन के गरिएको थियो भने संक्रमण फैलिसकेको छ तर जाँचको अभावमा त्यो देखिएको छैन । तर देशमा द्रुत जाँचहरु हुन थालेपछि पनि संक्रमितहरुको संख्या त्यति आकासिएको देखिँदैन । हालसम्म भेटिएका संक्रमितको स्वास्थ्य स्थिति पनि सामान्य नै पाइएको छ । कतिमा त लक्षणसम्मै पनि देखिएको छैन । जाँचको मात्रा थोरै भएको भए पनि यदि संक्रमण व्यापक भइसकेको हुँदो हो त अस्पतालमा विरामीहरुको चाप बढ्ने थियो । हुन त यस्ता जिज्ञासाहरु कहिले कही समस्यामा पार्छन् । गंगालालका चिकित्सक रामेश कोइरालाको यस्तै जिज्ञासालाई नै गलत व्याख्या गरेर उनको ट्वीटरमा खोइरो खनिएको धेरै भएको छैन । र पनि सबैमा जिज्ञासा त छ नै । हामीकहाँ किन स्थिति भयावह भएन ?
हुन त ‘कोरोना हटिजा’ भनेर रुमालले झार्नेदेखि लिएर ‘सगरमाथा, लुम्बिनी र पशुपतिनाथको देश भएकोले कोरोना आउँदैन’ भनेर अतिरञ्जना फैलाउनेहरुको कमी हामीकहाँ नभएको हैन । त्यस्तै कोरोनेश्वर महादेवका तस्बिरहरु सामाजिक सञ्जालमा व्यापकरुपमा नबाँडिएको पनि होइन । तर यो लेखको प्रयास त्यस्ता आधारहीन कारणहरुका बारेमा कुरा गर्ने भन्दा पनि विगतका तथ्याङ्क र समाचारहरुले के देखाए भन्ने कुराका बारेमा विश्लेषण गर्ने हो । हामीकहाँ अप्रिल १४ सम्म कोभिड १९ का १४ संक्रमित पुष्टि भइसकेको अवस्था छ । सुरुवाती दिनका संक्रमितहरुको संसर्ग पहिचान गर्ने काम पनि धेरथोररुपमा भएको छ । तिनै प्राप्त उपलब्धी र प्रयासहरुको आधारमा नै नेपाललाई कोरोनाबाट बचाउनेहरुको खोजी गर्ने जमर्को मैले गरेको हुँ । हेक्का रहोस् यी कुनै ठोकुवा हैनन् बरु सम्भावित आधारहरु भने हुन् ।
१. सरकारको प्रयासः सरकारको विरोध धेरै भएको भनेर सत्तासिनहरु विचलित नहोउन् भन्नको लागि सरकारलाई सूचिको पहिलो नम्बरमा राख्न मन लाग्यो । हो व्यक्तिगत सुरक्षा सामग्रीको खरीदमा ‘भ्रष्टाचारको आशंङ्क’ गरिएको छ, । महाकालीपारी नेपालीहरु आफ्नै देशमा आउनबाट रोकिए । बन्दाबन्दीको अवस्थाले धेरैलाई बेरोजगार बनायो र देशभरिका सडकहरुमा काम र माम गुमाएका श्रमिकहरुको लर्को देखियो । सुरक्षा सामग्रीको अभावमा कोरोनाका डरले स्वास्थ्यकर्मीले एक अस्पतालबाट अर्को अस्पताल दौडाउनाको कारण विरामीले ज्यान गुमाएको समाचार पनि देखियो । तर तमाम कमजोरीका बाबजूत बन्दाबन्दीको घोषणाले सामाजिक दुरी कायममा सहयोग पुगेकोले व्यापक संक्रमण फैलन पाएन । त्यस्तै अन्तर्राष्ट्रिय उडान बन्द गरेदेखि भारत बाहेकका देशसँग सहज सीमा नजोडिएको अवस्थामा संक्रमित भित्रन सक्ने सम्भावना पनि कम भयो । ‘भावनात्मक नभएर’ कालीपारीकालाई वारी नआउन दिनुले पनि संक्रमण नेपालमा भित्रिएन । (ती आपसमा कति संक्रमित छन् र कतिलाई सरेको छ भन्ने तथ्य पछि आउला ! तर नेपालमा भित्रिन नपाएको सहि हो ।)
नेपाल सरकारको परीक्षण ढिलो सुरु भएपनि हाल त्यसको अवस्था सम्मानजनक छ । सार्क राष्ट्रहरुमध्ये प्राप्त तथ्याङ्कका आधारमा आवरवल्र्डइनडेटा डटकममले प्रकाशित गरे अनुसार पाकिस्तान, भारत र बंगलादेशमा क्रमशः प्रति एक लाखमा ४४, २४ र ११ जनाको जाँच गरेको देखिएको छ । त्यो तथ्याङ्क नेपालको हकमा १९ हजार ४५४ द्रुत पहिचान गर्ने जाँच (आरडिटी) र आठ हजार १३ बहुलकरस श्रृंखला अभिक्रिया अर्थात पोलिमरेज चेन रियाक्सन (पिसिआर) विधिवाट गरिएको जाँच जोड्दा प्रति एक लाखमा करिव ९२ जनाको जाँच हुने गरेको छ । पाकिस्तान भन्दा दुई गुणा बढि र भारतभन्दा लगभग चार गुणा नै बढि यो संख्या उच्च नै मान्नुपर्छ । अप्रिल १३ देखि प्रतिदिन एक लाख जाँच गरिरहेको र अन्तसम्ममा प्रतिदिन दुई लाखको जाँचको क्षमता पु¥याउन प्रयासरत जर्मनी जस्ता देशहरुसँग कमजोर आर्थिक अवस्थाको देशको तुलना गरेर हीनताबोध लिनु जायज हुँदैन । कोरोनाबाट संसारकै सुरक्षित मानिएको इजरायल जहाँ एक लाखको जनसंख्यामा दुई हजार ५४३ जाँच भएको छ र अर्को अनुकरणीय नियन्त्रणको उपाय अपनाएको दक्षिण कोरिया जहाँ एक लाखमा दुई हजार ४३८ को जाँच भएको देशसँग तुलना गरेर साध्य हुन्छ । जे होस् हाम्रो आसपासका देशहरुभन्दा राम्रो अवस्था हाम्रो छ । भुटान पछिको कम संक्रमित देश पनि नेपाल नै हो । वोल्डोमिटरका अनुसार भुटानमा हालसम्म आठ हजार १०७ जाँच मात्रै भएको भएपनि प्रति एक लाखमा त्यो संख्या १०५ जुन नेपालको भन्दा केहि बढि नै हुन जान्छ ।
त्यस्तै नेपालमा उपत्यका बाहेक ३० हजार ७५४ क्वारेन्टाइनमा शैय्या (शंङ्ककास्पदका लागि) र तीन हजार ७७ आइसोलेशन शैय्या (संक्रमितका लागि) को व्यवस्थापन पनि सराहनीय नै हो । हुन त यी तथ्याङ्कहरुमा भोलिका दिनमा संक्रमितको संख्या तीन हजार ७७ नाघ्यो भने के गर्ने वा कुन गतिमा शैय्याको संख्यामा बढोत्तरी गरिँदै छ भन्ने भन्ने विषयमा सरकारले जानकारी सार्वजनिक गरेको देखिँदैन ।
स्वास्थ्यकर्मीदेखि सुरक्षाकर्मी पनि सरकार नै हुन् । तिनको परिचालनमा केही फेरबदल गर्न सकिन्थ्यो । विशेष गरेर प्रहरीलाई अलि ‘भावनात्मक’ बनाउन सकिन्थ्यो । स्वास्थ्यकर्मीलाई बेलैमा व्यक्तिगत सुरक्षा सामग्री उपलब्ध गराएको भए सुदूरपश्चिममा विरामीले १८ घण्टासम्म बेवास्ताको सिकार हुनुपर्ने थिएन । यस्तो अवस्थामा काममा खटिएर सहयोग गर्ने स्वास्थ्यकर्मी र सुरक्षाकर्मीको विशेष योगदान छ । अग्रपंक्तिमा रहेर सरकारको दायित्व यिनैले पुरा गरिरहेका छन् । त्यसैले पनि यिनको सम्मानमा अहिले संसार झुकेको छ । आँखिर ज्यान बचाउन महामारीमा यिनीहरु नै चाहिने रहेछ । (त्यो सुरक्षाकर्मीको तलब काटेको कुरा यो बेला नगरौँ । हलुवामा बलुवा किन गर्नु ?)
२ संक्रमितहरुको सजगताः नेपालमा ३१ जना संक्रमित भेटिइसके । उदयपुरको घटनाका हकमा विस्तृत कुरा पछि आउला तर सुरुवाती दिनका संक्रमितहरु आफै अस्पताल पुग्नु र उनीहरुले अपनाएको सावधानीको कारण परिवारमा र छरछिमेकमा कोरोनाको संक्रम (एक जना बाहेक) नदेखिनुले संक्रमितको सजगताको कारण पनि कोरोना संक्रमण नफैलिएको भन्दा फरक नपर्ला । युरोपका संक्रमितहरुको जसरी उनीहरुले पनि कोरोना पार्टी लगायतमा सहभागी भएका भए के हुन्थ्यो होला नेपालको हालत ? जर्मनीमा प्रत्येक १० जनाले ७ जनालाई सार्ने तथ्याङ्कका आधारमा हाल खुकुलो व्यवस्था गरेको छ । जर्मन सरकारसँग १० ले १० जना सार्दा वा १० ले १३ जनामा सार्दा संक्रमितको चाप अस्पतालले कति दिनसम्म धान्न सक्छ भन्ने जानकारी समेत गराएर खुकुलो पारेको छ । नेपालमा ३० जना नयाँ संक्रमित देखिँदा उनीहरुको सम्पर्कमा आएको एक जनामा मात्र सरेको देखिएको छ । यो धेरै राम्रो स्थिति हो । त्यसैले संक्रमितहरुको सजगताका लागि उनीहरुलाई धन्यवाद दिनैपर्छ । संक्रमितहरुलाई हेयको दृष्टिले हेर्ने र उनीहरुका विषयमा अनर्गल प्रचारहरु गर्ने अवस्थाका कारण हाल आएर संक्रमितहरुले जाँच गराउन समेत डराएको अवस्था छ । चितवनका संक्रमितको हकमा त्यो कुरा देखियो । यदि विरामीहरुलाई यसरी नै हेयको दृष्टिले हेर्ने र उनीहरुका विषयमा अनर्गल प्रचारहरु गर्नेक्रम जारी राख्ने हो भने भोलिका दिनमा संक्रमित लक्षण देखिए पनि अस्पताल नजाने अवस्था नआउला भन्न सकिन्न । त्यसैले आफै स्वास्थ्यचौकी गएर जाँच गराउने र सावधानी अपनाएर संक्रमण फैलन नदिने संक्रमितहरुलाई सम्मान गर्नुपर्छ । उनीहरुको सजगतामा कमी आउने वित्तिकै समस्या विकाराल हुनेमा सायद कसैको दुई मत नहोला ।
३. संक्रमितका परिवारको सजगताः सरकार र संक्रमितपछि संक्रमितको परिवारका कारण पनि कोरोना संक्रमणको स्थिति विकराल हुन नपाएको हो । सरकारले सीमामा छेक्यो । संक्रमितले पनि सरकारी प्रवन्ध असफल बनाएर महाकाली तरेरै गाउँ पसे । तर परिवारको सजगताका कारण घर पस्न पाएनन् र स्थानीय निकायको जिम्मा लगाइए । उनी तुरुन्तै क्वारेन्टाइनमा राखिए र उनको जाँचको नतिजा सकारात्मक देखियो । यो सुदूरपश्चिमको घटना हो । त्यो सुदूर जो जनचेतना कम भएको र पिछडिएको समाज भनेर चिनिन्छ । त्यहाँका मानिसमा पनि यो किसिमको चेतना हुनुले ठूलो दुर्घटना टर्यो । संक्रमित सजग नहुँदा पनि संक्रमण रोक्न सकिने रहेछ । सरकारले छेक्न नसक्दा पनि परिवारले संक्रमण छेक्न सक्दो रहेछ । त्यसैले यो संकटबाट देशलाई जोगाउन हरेक व्यक्ति त्यत्तिकै जिम्मेवार छन् । नेपालको चौथो संक्रमित पनि श्रीमतिकै दवावका कारण अस्पताल गएका थिए । अस्पताल बसेको तीन दिनमा उनमा पनि कोरोना देखियो । एक अर्काको भूमिकालाई सम्मान गर्ने र संक्रमण देखिएको आधारमा व्यक्ति वा उसको परिवारलाई साममाजिक बहिस्कार जस्तो गर्ने अवस्था आउँदा भोलि यी पनि विरामी लुकाउनमा लाग्ने छन् । त्यसले यो अवस्थामा कुनै सकारात्मक भूमिका खेल्ने छैन । त्यसतर्फ चाहिँ संचार माध्यम र आमजनसमुदाय पनि सजग हुनुपर्ने देखिन्छ ।
४. भौगोलिक अवस्था :  नेपाल त्यसै पनि तीनतिरबाट भारतले घेरिएको र उत्तरबाट हिमालले घेरिएको देश हो । देशको एकमात्रै अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बन्द हुने बित्तिकै भारत बाहेकको देशसँगको सम्पर्क लगभग विच्छेद नै हुन्छ । भुटानको अवस्था पनि लगभग नेपालको जस्तै हो । कोरोना संक्रमितको त्यहाँको अवस्था पनि अनुकरणीय नै देखिन्छ । पाँच जना संक्रमितबाट माथि उक्लेको छैन । बरु आर्थिक संकटको भने डर देखिएको छ । खुला गरिएका होटल ग्राहकको अभावमा बन्द प्रायः छन् । ट्याक्सीहरुमा दुई जना मात्र यात्रा गर्न पाइने व्यवस्था छ । कामदारको अभावमा र निर्माण सामग्रीको अभावमा केही योजना प्रभावित छन् । तर कोरोनाको संक्रमण नेपाल भन्दा पनि न्यून छ । सीमा बन्द छ । अत्यावश्यक सेवा खुला छ । अत्यावश्यक सेवाको परिभाषा नेपाल र भुटानमा फरक छ । पसलहरु ७ बजेपछि बन्द हुन्छन् । दिउँसो मानिस निस्कन पाउँछन् । दक्षिण कोरियाको अनुकरण गर्न नसके पनि भुटानको अनुकरण गर्ने हैसियत त नेपालले राख्छ नै ।
यी बाहेक पनि नेपालीहरुको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढि भएको, बिसिजी खोपको कारण नलागेको जस्ता कुराहरु पनि बाहिर आउने गरेका छन् । तर विसिजीको खोप सम्भवतः २०११ सालमा जन्मिएकी ६५ वर्षकी बाग्लुङ्गकी संक्रमितले सायदै पाइन होला । त्यस्तै रोग प्रतिरोधान्मक क्षमता बढि भएको भए त अमेरिकामा नेपाली संक्रमितहरुको ज्यान जाने थिएन । त्यसैले ती कुराहरु लेख्न जाँगर भएन । आशा गरौँ कोरोना रोगले भन्दा भोक र शोकले ज्यान जानेको संख्या बढि नहोस् । महाकालीपारी छोरो रोकिएको खबर पाएकी आमा हृदयघातले ज्यान गुमाउनु परेको घटना नदोहोरियोस् । मृत व्यक्तिलाई कोरोना संक्रमणको डरले अन्तिम संस्कार समेत नगरिएको घटना सुन्नु नपरोस् । त्यस्तै सुत्केरीले समयमै उपचार नपाउँदा ज्यान गुमाउनु परेको समाचार पढ्नु नपरोस् । भन्छन् नि रोग भन्दा उपचार भयावह हुनुहुँदैन । नेपालको हकमा त्यस्तो नहोस् ।
(लेखक पनेरु जर्मनी स्थित फ्राइबर्ग विश्वविद्यालयबाट राजनीतिक अर्थशास्त्रमा स्नातोकोत्तर गरेर जर्मनीमै तथ्याङ्क विश्लेषणको क्षेत्रमा कार्यरत छन्)