मानवअधिकार, न्याय द्वन्द्व र शान्ति

मानवअधिकार, द्वन्द्व रूपान्तरण, दिगो शान्ति र न्याय यी चारमध्ये कुनै एकको अभावमा न त मानवअधिकारको संरक्षण, सम्मान तथा प्रवद्र्धन हुन सक्छ, न द्वन्द्व रूपाान्तरण, दिगो शान्ति र न्यायपूर्ण समाजको स्थापना नै हुन सक्छ । त्यसैले जहाँ मानवअधिकारको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ न्याय र दिगो शान्ति स्थापना हुन्छ ।
मान्छेले सम्मानित, मर्यादित र स्वतन्त्र भएर बाँच्न पाउनु मानवअधिकार हो । मानवअधिकार मानिसको आस्था र भरोसाको केन्द्रबिन्दु हो । मानवअधिकारको अभावमा मानिस र अन्य प्राणीमा कुनै अन्तर रहँदैन । मानवअधिकार भनेको लिने, दिने, किन्ने वा बेच्ने चीज होइन् । मानवअधिकार राज्यको दया, मायाले दिने नभएर नागरिकले जन्मसिद्ध प्राप्त गर्ने अधिकार हो । जनताको अधिकार सहज रूपमा प्रयोग गर्न पाउने वातावरण मिलाउनु राज्यको कर्तव्य हो । संयुक्त राष्ट्रसंघका पूर्व महासचिव कोफी अन्नानका शब्दमा “मानवअधिकार व्यक्तिमा अन्तर्निहीत रहने विशेषाधिकार हो । त्यो अधिकार सरकारले दिने अनुदान जस्तो फेरि फिर्ता लिन सकिने कुरा होइन् ।” मानवअधिकार आयोग ऐन, २०५३ ले गरेको परिभाषा अनुसार “व्यक्तिको जीवन, स्वतन्त्रता, समानता र मर्यादासँग सम्बन्धित संविधान तथा अन्य प्रचलित कानूनद्वारा प्रदान गरिएका अधिकार तथा नेपाल पक्ष भएका मानवअधिकार सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि–सम्झौतामा निहीत अधिकार नै मानवअधिकार हो ।”
मानवअधिकार व्यक्ति समूह बीचको अधिकार नभई राज्य र जनता बीचको सम्बन्ध अधिकार हो । मानवअधिकारको सम्मान, संरक्षण, प्रवद्र्धन गर्ने दायित्व राज्यको हो । राज्यसँग शक्ति, सत्ता र वैधता छ । साथै, मानवअधिकार सम्बन्धी नेपाल पक्ष भएको अन्तर्राष्ट्रिय दस्तावेजहरू कार्यान्वयन गर्ने दायित्व छ । संविधानको कार्यन्वयन गर्ने जिम्मेवारी पनि राज्यको हो । व्यक्ति वा नागरिक उपभोगकर्ता र राज्य कर्तव्य निर्वाहको रूपमा रहन्छ । संयुक्त राष्ट्र संघबाट सन् १९४८ मा जारी विश्वव्यापी घोषणा नै मानवअधिकारको कोशेढुंगा मान्न सकिन्छ । मानवअधिकार सबै पक्षले समान रूपमा पालना गर्नु पर्दछ । मानवअधिकारमैत्री देशमा न्याय बिमुख कसैलाई बनाउन पाइदैन । न्याय मर्न दिनु हुँदैन ।

द्वन्द्व, द्वन्द्व रूपान्तरण, मानवअधिकार तथा दिगो शान्तिका बाधक तत्त्वहरू
द्वन्द्व आफैमा नराम्रो होइन् । द्वन्द्व भन्नासाथ हाम्रो मस्तिष्कमा नकारात्मक असर पर्छ । द्वन्द्वलाई हेर्ने र बुझ्ने नकारात्मक धारणाले द्वन्द्वलाई आविष्कार गर्दछ । वास्तवमा द्वन्द्व सधैं नकारात्मक हुँदैन । सामाजिक परिवर्तन र विकासको लागि द्वन्द्व आवश्यक हुन्छ । द्वन्द्वलाई समयमा नै व्यवस्थापन गरियो भने सकारात्मक परिणाम प्राप्त हुन्छ, तर यसको समयमा नै व्यवस्थापन हुन सकेन भने धेरै नकारात्मक परिणामहरू सिर्जना हुन सक्छन् । द्वन्द्व विभिन्न प्रकारले हुन सक्दछ– फरक सोच, फरक विचार, दुई वा दुईभन्दा बढी पक्षबीच भएको मतभेद, असहमति, असमझदारी, दुई पक्षबीचको चाहना, व्यक्तिस्तरीय कलह, अन्तरव्यक्ति कलह, समूह बीचको द्वन्द्व, संगठनात्मक द्वन्द्व वा कलह, स्थानीयस्तरमा हुने द्वन्द्व, राजनीतिक द्वन्द्व, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय द्वन्द्व । स्रोत र साधनको उपयोग तथा वितरणमा केही वर्ग मानिसको पहुँच हुनु, इच्छा, चाहना, उद्देश्यहरू बीचको संघर्ष, विचारहरू बीचको संघर्ष, आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक रूपमा गरिने मतभेद, सांस्कृतिक एवं धार्मिक कारण, क्षेत्रीय तथा लैड्डिक भेद्भाव, रोजगारीको अभाव, मानवअधिकारको उल्लंघन, लोकतान्त्रिक संरचनाको अभाव, हस्तक्षेप, दमन, बलात्कार, विभेद र आफ्नो अस्तित्वको परिवर्तन, बढ्दो महड्डी र भ्रष्टाचारजस्ता अनैतिक क्रियाकलापको सिर्जना हुनु, लैड्डिक समानता र सशक्तीकरणको अभाव, अस्थिर राजनीतिक अवस्था, द्वन्द्वपीडितहरूको उचित पुनस्र्थापना नहुनु र सिद्धान्त तथा व्यवहारमा एकरूपता नहुनु ।

“टेलिभिजन, रेडियो र पत्रपत्रिकामा देखिने, सुनिने र पढिने युद्ध मात्र होइन् । त्यो त केवल क्षणिक मात्र हुन्छ । एउटी महिलाको लागि साँचो युद्धको अनुभव तोप–वर्षा, बम–वर्षा आदि मात्र होइन्, ती त केवल क्षणभर मात्र हुन् । युद्ध त त्यसपछि के हुन्छ भन्ने कुरा हो । जब अपांग श्रीमान,  अपांग छोरो, बलात्कृत छोरी, ध्वस्त पारिएको सम्पति सम्झेर, हेरेर जिउनु नै मेरा लागि युद्ध हो ।”

द्वन्द्व रूपान्तरण जटिल विषय हो । यसलाई कसैले द्वन्द्व समाधान भन्ने गर्दछन् भने कसैले द्वन्द्व व्यवस्थापन र समायोजन । द्वन्द्वको चरित्र, फैलावट र असरलाई सकारात्मक रूपमा बदल्नु, द्वन्द्व रूपान्तरण गर्नु हो । द्वन्द्व, वार्तालाप, संवाद र मध्यस्थताबाट रूपान्तरण एवं व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ ।
हाम्रो समाजमा विगत केही समयदेखि द्वन्द्वलाई नकारात्मक रूपमा हेरेको पाइन्छ । मानव जीवनको इतिहास नै द्वन्द्वको परिणाम स्वरूप आएको इतिहास हो । वर्तमान समयसम्म आइपुग्दा कठिन र जटिल प्रकृतिका द्वन्द्वहरू भोग्दै आएको कुरामा दुइमत नहोला । हरेक द्वन्द्व सशस्त्र नै हुनुपर्दछ र हुन्छन् भन्ने छैन । हरेक द्वन्द्वको समाधान हतियार नै हो भन्ने सत्य होइन् । विचार प्रमुख हो भने हतियार साधन मात्र हो जुन सधैं विचारको नियन्त्रणमा हुनुपर्दछ । भीषण द्वन्द्व र युद्धको असर सम्बन्धित पक्षलाई मात्र नभई सबैलाई पर्छ, यसको असर लामो समयसम्म रहिरहन सक्छ । त्यसैले त एक कोलम्बियाली युद्धपीडित महिला भन्छिन्–“टेलिभिजन, रेडियो र पत्रपत्रिकामा देखिने, सुनिने र पढिने युद्ध मात्र होइन् । त्यो त केवल क्षणिक मात्र हुन्छ । एउटी महिलाको लागि साँचो युद्धको अनुभव तोप–वर्षा, बम–वर्षा आदि मात्र होइन्, ती त केवल क्षणभर मात्र हुन् । युद्ध त त्यसपछि के हुन्छ भन्ने कुरा हो । जब अपांग् श्रीमान, अपांग छोरो, बलात्कृत छोरी, ध्वस्त पारिएको सम्पति सम्झेर, हेरेर जिउनु नै मेरा लागि युद्ध हो ।”

शान्ति के हो ? शान्ति स्थापनामा नागरिकको भूमिका
शान्ति सबैका लागि स्वतन्त्र उपभोग गर्न पाउने सामूहिक र सार्वजनिक सम्पत्ति हो । शान्ति प्रत्येक मानवमा स्वयं आफैभित्र अन्तर्निहीत रहेको हुन्छ । शान्ति कुनै देशबाट आयात गरेर वा पसलबाट किनेर ल्याइने वस्तु होइन् । अर्को शब्दमा शान्ति प्रकृतिले दिएको अमूल्य वरदान हो । यसको उपभोग गर्नु सबैको नैसर्गिक अधिकार हो । शान्ति भन्नाले प्रत्यक्ष हिंसाको अनुपस्थितिलाई बुझ्ने गरेको पाइन्छ, तर हिंसाको अनुपस्थिति मात्र शान्ति होइन् । हिंसाको अवस्था नहुँदानहुँदै पनि संरचनात्मक रूपमा सामाजिक भेद्भाव, असमानता, महिलामाथिको हिंसा, बलात्कार, गरिबी, जातीय विभेद् जस्ता भेद्भावलाई अप्रत्यक्ष हिंसा मानिन्छ । समाजमा न्यायपूर्ण समानताको अवस्थालाई शान्ति भनेर बुझ्न सकिन्छ । मानिसले आफ्नो अधिकारलाई कुनै अवरोध एवं डर, त्रास, दमन र हस्तक्षेपबिना नै प्रयोग गर्न पाएको अवस्था नै शान्ति हो । समाजमा चरित्र निर्माणका लागि शान्तिको दियो बाल्ने प्रयत्न गर्नु नै आवश्यकता हो । शान्ति धन, वैभव तथा भौतिक उन्नतिबाट प्राप्त हुने वस्तु नभई ज्ञान विवेक र आत्मानुभूतिबाट प्राप्त हुने स्वभाविक तत्त्व हो । शान्तिमा नै उन्नति र विकास सम्भव छ । शान्ति बिना मानव जीवन खोक्रो र गन्तव्यविहीन हुन्छ । अनुशासित र चरित्रवान व्यक्तिहरूबाट नै शान्ति र सहअस्तित्वको शुभकार्यको अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
शान्ति स्थापना गर्नु हरेक नागरिकको जिम्मेवारी हो । शान्ति स्थापनाको लागि एकापसमा छलफल बहस र सहकार्य हुन आवश्यक छ । सकारात्मक सोचको विकास हुनुपर्छ । एकले अर्काको अस्तित्व स्वीकार्न सक्नुपर्छ । शान्ति तथा मेलमिलापको व्यवहार निर्माण गरी लागू गर्नुपर्छ । मानवअधिकार तथा कानूनी राज्यको अवधारणालाई सम्वद्र्धन गर्ने, शान्तिका आधारहरूबारे जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने, शान्ति निर्माणको प्रक्रियाहरू तय गर्ने र त्यसमा सहभागी हुने, समुदायको शान्ति स्थापनाको लागि स्थानीयस्तरमा शान्ति निर्माणको लागि सहजीकरण गर्ने, हृदयमा इमानदारी, काँधमा जिम्मेवारी र दिमागमा समझदारीलाई बहन गदै दायित्व पूरा गर्नुपर्दछ । अल्पसंख्यक तथा सीमान्तकृत वर्गहरूलाई आफ्ना आवाजहरू स्थानीय र राष्ट्रियस्तरमा प्रस्तुत गर्न सक्ने वातावरण सुनिश्चित गर्ने र आफ्नो अधिकारलाई प्रयोग गर्दा अर्काको अधिकार हनन् गर्नु हुँदैन साथै आफ्नो कर्तव्य पनि पालना गर्नु नागरिको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । यस्तो भूमिका नागरिकले निर्वाह गरेमा न्यायपूर्ण समाज र दिगो शान्ति स्थापना गर्न सकिन्छ ।

लेखक पन्ध्र वर्षदेखि मानवअधिकारको क्षेत्रमा कार्यरत छन् ।
प्रतिक्रियाका लागि: [email protected]