सन्र्दभ: अन्तर्राष्ट्रिय बालश्रम दिवस – बालबालिकाको काम र बालश्रम शोषण

१२ जुन अर्थात् अन्तर्राष्ट्रिय बालश्रम दिवस । आजको दिन बालबालिकालाई श्रमबाट मुक्त गर्ने शिक्षाको शुरुवात भएको दिन हो । बालश्रम, अशिक्षा र गरिवि एकअर्कासंग गाँसिएका सवाल हुन् । बालश्रमले स्वाभाविक रूपमा बालबालिकालाई विकास र अवसरबाट बञ्चित गर्दछ । विकास भनेको शिक्षा हो । शिक्षा जस्तो संवेदनशिल विषयबाट अथवा सिप र शिक्षाको अभावका कारण उनीहरूका अगाडी थोरै मात्र जीवनयापनका विषय रहन्छन् र, गरिबीमा फस्न जान्छन् । बालश्रम शोषण सामाजिक र आर्थिक वास्तविकता हो । घरपरिवारको स्नेह र स्याहारमा हुर्कन पर्ने, हातमा कलम र खेलकुदमा रमाउन पर्ने बालबालिकामाथि श्रम थोपर्नु उचित होइन ।
समुदायमा दुई किसिमका मानिस छन् । एकाथरी मानिस बालबालिकाले कामै गर्न हुँंदैन भन्ने तर्क गर्दछन् । अर्काथरी मानिस खानै नपाउनेलाई खाना, नाना र बस्न दिनुपरेपछि काममा नलगाएर के देउता पाल्दाझैं पालिराख्ने भन्छन् । यी दुवै तर्क आफैंमा गलत होइनन् । एउटा भ्रम हो र अर्को वास्तविकता । हाम्रो देश र समाज कृषिप्रधान हो । हामीले श्रम नगरी खान पुग्दैन, खान पुगे पनि श्रमको सम्मान गर्न हामी सबलेै सिक्नु पर्दछ । बालबालिकाले गर्ने काम र बालश्रम शोषणलाई फरकफरक दृष्टिकोणले हेर्नु पर्दछ । बालअधिकारको सम्मान गर्ने भनेको शोषणको अन्त्य गर्ने हो । श्रम बिना जीवनको गतिशिलता सम्भव छैन । श्रमसंग सभ्यता र संस्कृति जोडिएको हुन्छ । उत्पादन, विकास र निर्माण जोडिएको हुन्छ । श्रम र श्रमबाट उत्पादन हुने कुरा जति सुन्दर र उपयोगी हुन्छन्, त्यति नै श्रमलाई शोषण गर्ने प्रद्धति र पथहरु नराम्रा र खराव छन् ।
नेपालमा अहिले १६ लाख बालबालिका जीवनयापनको लागि श्रम गर्न बाध्य छन् । त्यस्तै, ६ लाख २० हजार बालबालिका अतिजोखिमपूर्ण श्रममा बाच्न बाध्य छन् । यसरी श्रम गर्न बाध्य बालबालिका शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत अधिकारबाट वञ्चित रहनुका साथै श्रम शोषणबाट पनि उत्तिकै प्रताडित छन् ।
बालबालिका श्रमशोषणमा पर्नु थुप्रै सामाजिक, आर्थिक तथा सामाजिक कारणहरू छन् । बालश्रम शोषणका पछाडीका कारणमध्ये हाम्रो समाजमा बालश्रमप्रतिको अवधारणा प्रष्ट हुन नसक्नु पनि एक हो । जसका कारण हाम्रो जस्तो मुलुकबाट बालश्रम हटाउनै सकिदैन भन्ने मान्यताले बलियो गरी जरा गाडेको छ । विभिन्न देशका तथ्यको आधारमा र हाम्रै देशको अनुभवको आधारमा बालश्रमलाई न्युनिकरण गर्दै निर्मुलन गर्ने अभियानका क्रममा बालश्रम शोषण र र बालबालिकाले गर्ने कामको आधारमा प्रष्ट हुन जरुरी देखिन्छ ।
केही पारिभाषिक शव्दहरू
बालश्रम शोषण : बालबालिका सम्वन्धी ऐन २०४८ (मुलुकको विद्यमान कानुन) ले तोकेको रोजगारमा प्रवेश गर्ने उमेर पुरा नगरेका १४ वर्ष मुनिका बालबालिकालाई उनिहरूको शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, नैतिक तथा सामाजिक विकासमा बाधा पुग्ने श्रम ।
जोखिमपुर्ण बालश्रम : बालबालिकाको मानसिकतामा तथा शरिरमा हानी पुग्ने खतराजन्य प्रकिृतिको श्रम वा बालश्रम (निषेधित र नियमित गर्ने ) ऐन २०५६ को दफा ३ को उपदफा २ बमोजिम उल्लेखित व्यावसाय वा काम ।
निकृष्ट प्रकारको बालश्रम : अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन सम्वन्धी महासन्धी नम्बर १८२ को धारा ३ मा उल्लेख गरिएको नेपालसम्वन्धी गरेको अध्ययनअनुसार नेपालको निम्ति निकृष्ट भनि तोकिएका सात प्रकारको बालश्रम । जस्तै : घरेलु श्रम, भारी बोक्ने, सडक बालश्रम, बधुवाश्रम, कोइला तथा अन्य खानीमा गरिने श्रम, इटा भट्टाको श्रम र यौन तथा श्रमको निम्ति बेचविखनमा परि गरिने श्रम ।
बालश्रम हाम्रो देशको यथार्थ हो । बालश्रम शोषणरहित समाज हाम्रो परिकल्पना पनि हो ।
यस परिकल्पनालाई वास्तविकतामा उतार्नका लागि हामीले धरै प्रयास गनुपर्ने हुन्छ । बदलिँदो परिस्थितिसंगैं विकसित श्रम क्षेत्रलाई समेटी बालबालिकाले गरिरहेको काम शोषणमुलक हो वा होइन छुट्याउनु पर्दछ । सोही आधारमा जोखिमपुर्ण श्रमलाई निर्मुलन गर्दै सबै प्रकारका श्रमलाई उन्मुलनतर्फ लाग्नु पर्दछ । हाम्रो कानुन, हाम्रो अभ्यास र हामीसंग भएको अनुभवका आधारमा बालश्रमलाई तीन किसिमले विभक्त गरेर हेर्न सकिन्छ ।

१. सामाजिकिरणको प्रक्रियामा रहेको बालश्रम
बालबालिकालाई उनिहरूको स्वाभाविक विकास र हकहितमा बाधा नपर्ने तथा हानी नपुग्ने गरि उमेर र क्षमताको आधारमा काममा लगाउन सकिन्छ । यसलाई सामाजिकिकरणको प्रक्रिया भनिन्छ । अविभावकको निगरानीमा रमाउदै मायाममता देखाउदै, सिक्ने क्रममा हल्का काममा संलग्न गराई गरिआएको कामलाई सामाजिकिकरणको प्रक्रियामा रहेको बालश्रम भनिन्छ । यस किसिमले घरमा आमाबाबुलाई सघाउने, सिक्न र सहभागि हुनेगरी गरिने कामलाई सामाजिकिकरण प्रक्रियाको रुपमा लिनु पर्दछ । यस प्रकारको बालबालिकाले गर्ने कामलाई हामीले सकारात्मक रुपमा लिनु पर्दछ । यदि यस किसिमको काममा सहभागि ंहुदा बालबालिकालाई कुनै किसिमको शिक्षा, स्वास्थ्य,आदि तवरले हानी हुन वा क्षति गएमा बालश्रम शोषणमा परेको मान्नु पर्दछ ।

२. सुधारात्मक प्रक्रियामा रहेको बालश्रम :
बालबालिकाको शारीरिक र मानसिक विकासमा आघात नपर्ने गरी १४ वर्षभन्दा बढि उमेरका बालबालिकालाई कानुनले तोकेको शर्त र प्रक्रिया अनुरुप हल्का काम गर्न सकिने व्यवस्था गरेको छ । यस प्रकारको श्रमलाई सुधारोन्मुख बालश्रम भनिन्छ । यसरी काम गरिरहेका बालबालिकाको आधारभूत बालअधिकार खान, लाउन, बस्न, उचित ज्याला, र राम्रो व्यवहार भने उनिहरूलाई भएकै हुनुपर्दछ । यस प्रकृतिको श्रम क्षेत्रमा कार्यरत बालबालिकाको अवस्थामा सुधारका लागि हामीले निरन्तर प्रयास गरिरहनु पर्दछ ।

३. प्रतिबन्धात्मक, जोखिम र निकृष्ट अवस्थामा रहेको बालश्रम : बालबालिकाहरूको शारीरिक र मानसिक विकासमा हानी पुग्ने अत्यन्त जोखिम अवस्थामा गर्नु पर्ने काम, जमिनमुनी गर्ने काम, पशु वधशालामा गर्ने काम यौनकार्य, हतियार र ठुला औजारसंग गर्ने काम नितान्त जोखिम अवस्थाका काम हुन् । यसप्रकारको श्रममा संलग्न बालबालिकालाई तुरुन्तै त्यस किसिमको क्षेत्रबाट उद्धार गर्नु पर्दछ । बालश्रम ऐन २०५६ अनुसार यस किसिमको श्रम भन्नाले पर्यटन, आवास, मोटेल होटेल, जुवाघर, बार, गल्फकोर्ष, कार्यशशाला, प्रयोगशाला, पशुबधशाला, शित भण्डार, आदि सेवामुलक व्यावसायहरू ।
सार्वजनिक यातायात तथा निर्माण व्यवसाय । यसर्थ : खान दिएर पालेको छु नत्र सडकमा जाने थियो भनेर रोजगारदाताले भन्ने गर्दछन् । बालश्रमको विषयमा कुरा गर्दा आफुले बालबालिकालाई काममा लगाएर ठुलै उपकार गरेको ठान्ने गरेको पाइन्छ । तर यस बिषयलाई तर्क र कानुनसम्मत मान्न सकिदैन । सरसरती हेर्दा बालश्रम राख्नेले बालबालिकालाई खाना लाउन दिएको वा संरक्षण गरिएको देखिए पनि रोजगारदाताले ऊबाट प्रशस्त फाइदा उठाइरहेको हुन्छ ।
बालश्रम राख्नु कानुविपरित कार्य त हो नै तर बालबालिकालाई श्रममा लगाउँंदा श्रम गर्नयोग्य वयश्कहरू बेरोजगार हुन्छन् । यसले बालश्रम बढाइरहेको मात्र होइन, युवा बेरोजगारलाई बढाइरहेको हुन्छ ।