दुर्लभ जलजन्तु डल्फिनहरू

डल्फिनहरू स्तनपायी जलचर हुन् । यिनीहरू समुन्द्रको नुनिलो पानी र नदीको स्वच्छ जलमा पनि पाइन्छन् । डल्फिन मनुष्यपछिको दोस्रो चेतनशील र बुद्धिमान प्राणी मानिन्छ ।

डल्फिनसंग विचार शक्ति हुने भएकोले आफ्ना सांवेदनाहरू अर्काेसम्म पु¥याउन सक्छन् । मनुष्यसँग यिनीहरूले मित्रवत् व्यवहार गर्ने गर्दछन् । यिनको स्मरण शक्ति मनुष्यको जस्तै तेज हुन्छ । मत्स्याकार भएकोेले पुच्छर तथा पखेटाहरूको सहायताले यिनीहरू पानीमा दु्रत गतिमा पौडिन सक्छन् ।

डल्फिन सामाजिक प्राणी हो । नवजात शिशु हुर्काउन कोही डल्फिन धाइआमा र कोही रक्षकको रुपमा सहयोगी रहन्छन् । माछाको सिकार पनि यिनहरू समूहमा नै गर्दछन् । यिनको पेटभित्र अलि ठूलो आकारको एउटा मात्र फोक्सोे हुन्छ । टाउकोको माथिल्लो भागको बीचमा एउटा सानो आकारको प्वाल हुन्छ ।

त्यसद्वारा यिनले केहि छिनको अन्तरालमा पानीको सतहमा अथवा पानीबाट टाउको बाहिर निकालेर स्वासप्रस्वास क्रिया गर्दछन् । यिनीहरू अर्धनिद्रामा सुत्ने भएकोले सुतेको बेला पनि पानीको सहतसम्म आफै निस्कने र डुब्ने गर्दछन् ।

डल्फिनका प्रजातीहरू
डल्फिन प्रकृतिका अनुपम उपहार मानिएका छन् । यिनीहरूले एक्लै या सामूहिक रुपमा पानीमा डुबुल्की मार्ने, उफ्रने र समय समयमा सुसाएर मिठो स्वरमा स्वास फेर्ने गरेको दृश्य अत्यन्त आकर्षक देखिन्छ ।

सबै प्रकारका डल्फिन मत्स्याकार भए पनि यिनीहरूको शारीरिक बनावट र आनीबानीमा केही अन्तर रहेको हुन्छ । ३५ प्रजातीका सामुन्द्रिक डल्फिन, तीन प्रजातीका स्वच्छ पानी भएको नदिका डल्फिन तथा समुद्र र नदी दुवैमा रहने इरावदी नदी प्रजातिका गरी जम्मा ३९ किसिमका डल्फिनहरू पृथ्वीमा पाइन्छन् । यस प्रजातिको डल्फिन म्यानमार (बर्मा) को इरावदी नदिमा मात्र पाइछ ।

बंगालको खाडी पारगरि दक्षिण भारतस्थित चिलका झिलमा यिनीहरू आवतजावत गर्ने गर्दछन् । नेपालका कोशी, नारायणी, कर्णाली र मोहना नदी तथा भारतमा गंगा, घाघरा, ब्रम्हपुत्र र सोन नदीमा पाइने डल्फिनहरू गंगा नदी प्रजातिका भनिन्छन् । यसैप्रकार पाकिस्तानको सिन्धु नदी जलक्षेत्रमा पाइने डल्फिनहरू भूलन भनिन्छन् ।

यिनीहरूको आँखामा क्रिस्टलाइन लेन्स नभएकोले यिनीहरू देख्न सक्दैनन् र यिनलाई अन्धा जलजन्तु भनिन्छ । परन्तु यिनीहरूले निकालिरहने आवाजको प्रतिध्वनीबाट पानिभित्र रहेको कुनै पनि चिज, प्राणी, माछा र शत्रु जन्तुको सही उपस्थिति तुरुन्तै चाल पाउँछन् । दक्षिण अमेरिकाको ब्राजिल देशमा बग्ने अमेजन नदी र यसै देशको उत्तरी सिमानासँग जोडिएको देश भेनेजुएलाको ओरीनोको नदी जल क्षेत्रमा पाईने डल्फिनहरूलाई अमेजोन रिभर डल्फिन वा बोटो वा इनियाजीओफ्रेनसिस भनिन्छ । यिनका आँखा केहि ठूला र गोलाकार तथा देख्ने शक्ति तिक्ष्ण रहेको मानिन्छ ।

नदिका डल्फिनहरू विभिन्न कारणले नास हुँदै गएर विश्वका धेरै नदिबाट लोप भैसकेको अवस्था छ । चीनको याङ्सी नदिका डल्फिन पनि गत दशकदेखि लोप भैसकेका छन् । मुख्यतः यिनको बोसोबाट प्राप्त हुने तेल र मासुको लागि यी मारिने गर्दछन् । बढ्दो जल प्रदूषण, चोरी, सिकारी, बिना जल भ¥याङ निर्माण गरिएका नदिका बाँधहरू तथा रुखजङ्गल विनासका कारण बगेर आउने माटोबाट नदिको गहराई पुरींएर यिनीहरू विचरण गर्ने जलक्षेत्रमा परेको नकारात्मक प्रभावले यिनको संख्या कम हुँदै गएको मानिन्छ ।

डल्फिन ठुला नदीमा माछा मार्नमा प्रयोग गरिने जल पासोमा अल्झिएर पानी भित्र नै स्वास फेर्न नपाई निसासिएर मर्ने गर्दछन् । यसरी मारिने डल्फिनहरू परिभ्रमणको क्रममा त्यहाँ पुगेका नेपालका डल्फिनहरू नहोलान् भन्न सकिन्न । यसप्रकार डल्फिनको जन्मदर भन्दा मृत्युदर ज्यादा भएकोले यिनीहरू लोपहुने कगारमा पुगिसकेका छन् ।

नेपाल र भारत सिमा जोडिएको कैलालीमा करिब ८० किलोमिटरसम्म बग्ने वर्षायामबाहेक अन्य मौसममा प्रायः तीन फिटसम्म गहिरो रहने मोहना नदी र यसका सहायक पथरैया, काँढा कान्द्रा, कटेनी, घुराहा र खुटिया नदीहरूमा हरेक वर्ष वर्षायामभरी अस्थाई प्रवासमा कर्णाली नदी भएर आउने जलजन्तु सुसु (स्वांसु) डल्फिनलाई २०/२५ वर्ष पहिलेसम्म पनि स्थानीय बासिन्दाहरू सुसु प्रजातिको ठूलो माछाको रुपमा चिन्थे ।

यिनीहरू स्तनधारी हुन् र मानिस झै श्वासप्रश्वास क्रिया गर्ने गर्दछन् भन्ने बारे पहिले धेरैलाई थाहा नै थिएन । त्यसैले होला यिनीहरूलाई सुस माछाको नामले सम्बोधन गरिन्थ्यो । केही वर्ष पहिलेसम्म पनि कैलालीको सदरमुकाम धनगढीमा गरिने वन वातावरण तथा वन्यजन्तु गोष्ठीहरूमा यिनीहरूबारे चर्चा उठाउँदा सहभागीहरू विश्वास नगरी कुनै प्रजातिका उफ्रने माछाहरू होलान् भनि लख काट्ने गर्दथे ।

स्वदेशी या विदेशी डल्फिन विशेषज्ञहरूले यिनीहरूको उपस्थितिबारे कुनै पनि पुस्तकमा विवेचना गरेको थाहा पाइएको छैन, परन्तु परापूर्वकालदेखि नै यिनीहरू मोहना नदी जल क्षेत्रमा असारदेखि नै जलस्तरमा वृद्धि भएपछि अविरल रुपमा आउने र असोज महिनामा जलस्तर घटेर सामान्य बनेपछि फर्केर जाने गर्दछन् ।

भारत, बंगलादेश र नेपालका सुसु (स्वासु) डल्फिन गंगा नदी प्रजातिका हुन् । यिनीहरू अन्य प्रजातिका डल्फिनभन्दा प्राचीन मानिन्छन् । यिनको संरचनामा लाखौं वर्षदेखि अहिलेसम्म पनि केही परिवर्तन नआएकोले यिनीहरूलाई “जिवित जिवाप्म“ भनिन्छ । (सुनिल कुमार वर्मा, डा. रवीन्द्र कुमार सिन्हा र लाल जी सिंह)

नेपालका कोशी, नारायणी र कर्णाली नदीमा डल्फिनहरू बाह्रै महिना रहने गर्दछन् । यिनीहरू फिरन्ते स्वभावका हुन्छन् । आहाराको खोजी तथा बच्चा हुर्काउन यिनीहरू बंगालको खाडीको सिमानादेखि बंगलादेश, भारत तथा नेपालसम्म विभिन्न नदी हुँदै भ्रमण गर्ने गर्दछन् भन्ने विशेषज्ञहरूको विश्वास रहेको छ ।

नदीमा निर्माण गरिएका बाँधहरूका नदीका ढोका बन्द गरिएको समय बाँधको वारिपारी आवतजावत गर्न नसके पनि ढोकाहरू खोलिएको बेला यिनीहरू सजिलैसँग आउने जाने गर्न सक्छन् । तैपनि बाँधहरू यिनीहरूको स्वच्छन्द विचरणको लागि अवरोध रहेका हुन्छन् ।

मोहना नदी कर्णाली नदीको सहायक हो भने कर्णाली नदी भारतको उत्तरप्रदेश राज्यमा प्रवेश गरेपछि शुरुमा कौडियाल र पछि घाघरा नदीको नामले चिनिन्छ । घाघरा नदी पनि चौका नदीलाई आफूमा समेट्दै विहार राज्यको छपरा जिल्लाको डोरीगञ्ज भन्ने ठाउँमा गंगा नदीमा मिसिन्छ ।

गंगानदी अगाडि बढ्दै भारतको पश्चिम बंगाल राज्यमा दुई भागमा विभक्त भई पश्चिम पट्टी हाउडा नदीको नामले बंगालको खाडी तथा पूर्वपट्टी बंगलादेशमा पद्मा नदीको नामले बंगालको खाडीमा नै मिल्छ । यसप्रकार मोहना नदी कर्णाली नदीको माथिल्लो धार हुँदै भेरी नदी र कर्णाली नदीको तल्लो धारबाट अलग गएको गेरुवा नदी साथै कर्णाली, घाघरा, गंगा र पद्मा नदीहरू हुँदै बंगालको खाडीसँग जोडिएको छ ।

अतः बंगलादेश तथा भारतमा पाइने गंगा नदीका डल्फिन र कर्णाली नदीका रैथाने डल्फिनहरू वर्षायाममा मोहना नदी जलक्षेत्रमा अस्थाई प्रवासमा आवतजावत गर्ने गर्दा रहेछन भन्नेबारे सजिलैसँग अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

डल्फिनमा पाइने सम्भावित आनुवंशिक विविधताको अध्ययन
नेपाल–भारत र बंगलादेशका डल्फिनहरू विचरणको क्रममा कहीँ न कहीँ आपसी सम्पर्कमा आउनु स्वाभाविक नै हो । यस स्थितिमा यी तीनै देशका डल्फिनको आनुवंशिक प्रदुषण फैलिएको सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन र लाखौ वर्षमा विकसित भएको आनुवंशिक गुणको विशिष्टतामा विखण्डनको खतरा आएको हुन सक्दछ ।

अर्कोतर्फ विभिन्न क्षेत्रमा रहेका डल्फिनहरू बीच संसर्ग भई आनुवंशिक विविधता बढ्ने संभावना पनि उत्तिकै रहन्छ । (डा. राजेन्द्र केसीसितको छलफलको आधारमा)

अतः यस सम्पूर्ण जल क्षेत्रका केही डल्फिनको संयुक्त रूपमा आनुवंशिकी अध्ययन गरिनु आवश्यक छ । यसप्रकार नेपालमा पाइने डल्फिनहरूको आनुवंशिक धरोहरलाई सुरक्षित राख्नको लागि यहाँ साना नदीहरूमा बाँध बाँधेर तथा जलाशय निर्माण गरेर यिनीहरूलाई यही रोक्नका लागि विशेषज्ञहरूबाट अध्ययन गराइनु आवश्यक छ ।
काँढा र पथरैया नदीको संगमस्थल बर्धवाघाट तथा पथरैया तथा मोहना नदीको संगमस्थल कालाकुण्डाघाट सम्भवतः विश्वभरि नै सबभन्दा नजिक किनाराबाट ५–१० मिटरको दूरीमा पनि डल्फिन देखिन सकिने जलक्षेत्र हुन् । मोहना नदीका नेपाल तथा भारत दुवैतर्फ बसोबास गर्ने स्थानीय नेपाली र भारतीयहरूले यिनीहरूलाई सदा आदरको दृष्टिले हेरी यिनीप्रति सद्भावना राख्दै आएका छन् ।

यिनीहरू डल्फिनप्रेमी हुन् र यस मोहना नदी जलक्षेत्रमा कसैबाट डल्फिनको हत्या या सिकार गरिएको थाहा पाइएको छैन । विश्वभरि नै डल्फिन संरक्षणमा यो एक उदाहरणीय पक्ष हो । यसप्रकार मोहना नदी जलक्षेत्र भित्रपर्ने नेपाल र भारतका स्थानीय निवासीहरूको डल्फिन संरक्षणमा अतुलनीय योगदान रही आएको छ र निश्चय नै यिनीहरू संसार भरका डल्फिन प्रेमीहरूको धन्यवादका पात्र मानिनु पर्दछ ।

संरक्षणका लागि डल्फिन प्रजनन् केन्द्रको आवश्यकता
भारतको कोलकातास्थित वानस्पतिक उद्यानका अधिक्षक (सुपरिन्टेन्डेन्ट) ब्रिटीश नागरिक, वनस्पति शास्त्री विलियम राक्सवर्गले सन् १८०१ मा गंगा नदीका डल्फिनको वैज्ञानिक नाम प्लाटानिस्टा गंगेटिका नामाकरण गरे । सन् १९७५ को जुलाई १ देखि लागु भई सन् २०१७ सम्म एक सय ८० देश सदस्य भइसकेको साईटिस महासन्धिको अनुसूची १ अनुसार डल्फिन संरक्षित प्राणी भएकाले यिनिहरूको हत्या चोरीशिकार तथा व्यापारमा सदस्य राष्ट्रहरूबाट पूर्ण रोक लगाईएको छ ।

गंगा नदीका डल्फिन नेपाल, भारत र बंगलादेशमा हिमालयको फेदीदेखि बंगालको खाडिसम्म करिब छ हजार किलोमिटरको जलक्षेत्रमा विभिन्न नदिहरू हुँदै विचरण गर्ने गरेता पनि यिनीहरूको सम्पूर्ण लेखाजोखा सम्बन्धित देशका सरकारहरूसँग पनि छैन ।

इण्डियन म्यूजियमका अधिक्षक जान एण्डर सनले सन् १८७९ मा दिल्ली नजिक यमुना नदीमा डल्फिनहरू ज्यादै संख्यामा देखिन्थे भन्ने वर्णन गरेका छन् परन्तु अब यिनको नामोनिसान बाँकी रहेको छैन । ४० वर्ष पहिलेदेखि नै यमुना नदीबाट यिनीहरू हराईसकेको मानिन्छ । 

विश्वका संरक्षित स्तनधारी जन्तुहरूमध्ये दुर्लभ डल्फिन नै एकमात्र जलजन्तु हो, जसले उचित मानव संरक्षण नपाएकोले आउँदो केही दशकभित्र नै विश्वबाट लोपहुने अवस्थामा पुगिसकेको विज्ञहरूले चिन्ता व्यक्त गरिसकेका छन् । यसमा संरक्षणवादी संघसंस्थाहरू तथा डल्फिन विद्यमान रहेका देशका सरकारहरूले गम्भिर भएर लाग्नु पर्ने देखिन्छ ।
डल्फिन गणना
डल्फिन संरक्षण केन्द्र, भजनी (कैलाली) ले सन् २०१६ मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयका सहप्राध्यापक डाक्टर मुकेश चालिसेको अगुवाईमा मोहना जलक्षेत्रका डल्फिनको गणना गरिएकोमा जम्मा ६२ डल्फिनहरू देखिएका छन् ।

उपसंहार
विश्वका संरक्षित स्तनधारी जन्तुहरूमध्य दुर्लभ डल्फिन नै एकमात्र जलजन्तु हो जसले उचित मानव संरक्षण नपाएकोले आउँदो केही दशकभित्र नै विश्वबाट लोपहुने अवस्थामा पुगिसकेबारे वैज्ञानिकहरूले चिन्ता व्यक्त गरिसकेका छन् । यसमा संरक्षणवादी संघसंस्थाहरू तथा डल्फिन विद्यमान रहेका देशका सरकारहरूले गम्भिर भएर लाग्नु पर्ने देखिन्छ ।

गंगा र ब्रह्मपुत्र नदीको एक वृहत जलक्षेत्रमा विचरण गर्ने गंगा नदीका डल्फिनको सरक्षण गर्न नेपाल, भारत र बंगलादेशका सरकारहरूलाई निश्चय नै एक जटिल र चुनौतीपूर्ण समस्या भैसकेको छ । चीन अब सार्कको पर्यवेक्षक राष्ट्र भएको र ब्रह्मपुत्र नदीको घाटीमा भुटान देश अवस्थित रहेकोले यी सबै सार्कका सदस्य राष्ट्र नेपाल, भारत, बंगलादेश, भुटान, पाकिस्तान र पर्यवेक्षक राष्ट्र चीनले संयुक्त रुपमा मध्य र दक्षिण एसियाबाट हराउन लागिसकेका गंगा नदीका सुसु (स्वांसु) भुलन प्रजातिका डल्फिनहरूको संरक्षण र संवद्र्धनका लागि एक ठोस कार्ययोजना सार्क एजेण्डामा ल्याउनु अनिवार्य भइसकेको छ ।

यति मात्र नभई यस समुहमा ब्राजिल र भेजेजुएला देशहरूलाई पनि समावेश गरी विश्वबाट लोप हुने अवस्थामा पुगिसकेका नदीका डल्फिनहरूको सुरक्षाको लागि संरक्षणप्रेमी र राष्ट्रहरूबाट समर्थन प्राप्त गरेर संयुक्त राष्ट्र संघको महासभामा आवाज उठाउनु नितान्त आवश्यक भइसकेको छ ।
डल्फिन संरक्षण केन्द्र
भजनी, कैलाली
फोन ९८४८८०९०७३