लोकसाहित्यदेखि डायस्पोरा साहित्यसम्मको चर्चा

विश्व नेपाली साहित्य महोत्सव

धनगढी । शुक्रबारको दिन । आकर्षक पण्डाल । बिहानैदेखि सहभागीको घुइचो । देशविदेशबाट साहित्य महोत्सवमा भाग लिन आएका स्थापिथत लेखक, साहित्यकार, भाषाविद्हरु मात्रै होइनन्, स्थानीय नया“, पुराना साहित्यकार, साहित्यका विद्यार्थी आदिको उपस्थितिमा लोकसाहित्यदेखि डायस्पोरा साहित्यसम्मको चर्चा । चर्चा यत्तिमा मात्रै सिमित भएन । चर्चा भयो आइ. बी. (अर्थात् इन्द्रबहादुर राई) पछिको दार्जिलिङको । लेखनमा लिङ्गीय भेदको सकस, उमेर संवाद–प्रविधि र पुस्ता, आख्यानमा आञ्चलिकता, द्वन्द्व र दुःखकै उल्झनमा साहित्य, भाषा र भावनाको कडी र एकताको आधारसम्मका चर्चाले दिनभरी नौ घन्टाबढि सहभागीलाई मन्त्रमुग्ध बनाइरह्यो ।
“लोक साहित्यका द्यौडा गायन र खेल, दोहारी लोकप्रिय छन्, जनजीवनसंग जोडिएका छन्, तर हुडकेली, पञ्चैबाजा जस्ता लोकसाहित्यका मुख्य विधा लोपोन्मुख अवस्थामा छन्” लोकसभामा नपढिएको विश्वविद्यालय शिर्षकमा भएको अन्तरसंवादमा धनगढीका गणेश नेपालीले प्रश्न गरे– के यस्तो हुनुका पछाडी संस्कृतिकर्मी समुदाय र व्यक्तिलाई समाजबाट हुने गरेको अपमान र विभेद मुख्य कारण हो भन्न सकिदैन ?
“यो निकै महत्वपूर्ण सवाल हो” छलफलमा वक्ताका रुपमा रहेका प्राध्यापक डाक्टर चुडामणि बन्धुले भने– हाम्रो लोक साहित्य र संस्कृति विभिन्न समुदायले अहिलेसम्म बोकेर ल्याए । र, लोक साहित्य र संस्कृतिको संरक्षण, संवद्र्धन गर्नेहरु प्रमुख रुपमा दलित समुदाय हुन् । त्यसैले अब मौलिक संस्कृतिकर्मी दलित समुदायलाई संगीत विधामा पारंगत गर्ने, गुरु बनाउनेतर्फ लाग्नु पर्दछ र यसले समुदायको सम्मानका साथै लोकसाहित्य र संस्कृतिको संरक्षण तथा संवद्र्धन पनि सम्भव छ ।
छलफलमा नेपाली लोकसाहित्यको अवस्था, चुनौति र सम्भावनाबारे गहन छलफल भयो । पछिल्ला वर्षहरुमा आधुनिकताका नाममा नेपाली मौलिक साहित्य तथा संस्कृति विकृत बनाउने प्रयास भइरहेको र यसले नेपालीको विशिष्ट पहिचान नै कमजोर हुने खतरा बढेको चर्चा भयो ।
“लोक साहित्य, संस्कृतिको विषय किताबको पानामा नभई लोकको ज्ञानमा निहित हुन्छ” अन्तरसंवादको सहजीकरण गरिरहेका डाक्टर टी एन जोशीको प्रश्न “अहिले नेपाली लोक साहित्यको अवस्था कस्तो पाउनु हुन्छ ?” भन्ने प्रश्नमा प्राध्यापक डाक्टर बन्धुले भने– विश्वविद्यालय, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान लगायतका संस्थाले लोक साहित्यको संरक्षण तथा विकासका लागि निरन्तर प्रयास गरिरहेका छन् ।

लोकगीतमा किन आकर्षण छ ? अन्तरसंवादका अर्का वक्ता प्राध्यापक डाक्टर कुसुमाकर न्यौपानेको सहज उत्तर थियो– मातृभूमिको माटोको सुगन्ध भेटिने भएकोले । उनले थपे– लोक साहित्यमा विविध स्वाद तथा अपनत्व महसुस हुन्छ ।
नेपालको पश्चिमाञ्चलको प्रशिद्ध गन्धर्व समुदायको मौलिक लोक साहित्यको विस्तृत चर्चा गर्दै प्राध्यापक डाक्टर न्यौपानेले भने– पछिल्ला दिनमा सारंगी रेटेर गाइने थुप्रै भाका तथा गाथा लोप भएका छन् । डा“फे र मुरली भाका, कर्खा गायन हराउदै गएको छ । गन्धर्वले गायनमा आफ्नो पीडा व्यक्त गर्दाका क्षण निकै मार्मिक हुन्छ ।
लोक साहित्यको अवस्था र चुनौतिबारे छलफल भइरहदा प्राध्यापक डाक्टर न्यौपानेले पश्चिमाञ्चल (गण्डकी प्रदेश) को लोक साहित्य र संस्कृतिको चर्चा गरे । भने– नेपाली लोक साहित्य र गायनको मुख्य रुप एकोहोरी र दोहोरी गीत हो र एकोहोरी गीत दोहोरी गीतको आधार हो ।
उनले पर्वगीत, कर्मगीत, संस्कारगीत आदिमा पछिल्ला दिनमा फ्युजन गर्ने काम भइरहेको बताए । उनले भने– धेरै मात्रामा लोक ल्याउने र थोरै मात्रामा साहित्य ल्याउने भएकाले लोक साहित्य मर्दै गएको छ ।
“अहिले जहा पनि संस्कृतिको अवस्था चिन्ताजनक छ” छलफलका अर्का वक्ता डाक्टर बद्रि शर्मा बिनाडीले भने– लोकगायक, संस्कृतिकर्मीको अवसानसंगै अलिखित इतिहास पनि लोप हुदैछ ।
उनले शिक्षित महिलाले चासो नराख्ने भएका कारण नारी लोकमन्त्रहरु पनि हराउदै गएको चर्चा गरे । भने– चैत, धमारी, भारतको पाठ छोट्टिदै गएको छ । चाचरी गाउखेतमा पाउनै मुस्किल भएको छ ।
यस क्षेत्रको लोक साहित्यलाई बाहिर द्यौडाका रुपमा मात्रै बुझिन्छ नि ? सहजकर्ता डाक्टर जोशीको प्रश्नमा डाक्टर शर्मा बिनाडीले प्रस्टाए– द्यौडा लोक साहित्यमध्यको एउटा विधा मात्रै हो र यो गायन र नृत्यमा समाविष्ट छ । उनले द्यौडा निकै लोकप्रिय भएकाले अरुहरूले यसलाई नै सुदूरपश्चिमको लोक साहित्यका रुपमा लिने गरेको चर्चा गरे ।
शुक्रबार भएका विभिन्न साहित्य सत्रमा साहित्यकार, भाषाविद् तथा संस्कृतिकर्मी तथा लेखक, पत्रकारहरू अमर न्यौपाने, अश्विनी कोइराला, तीर्थ गुरुङ, सनत रेग्मी, महेशबिक्रम शाह, अर्चना थापा, अनुपम रोशी, सोविता सिम्खडा, नारायण ढकाल, नारायण वाग्ले, प्राध्यापक डाक्टर माधव पोखरेल, शरच्चन्द्र वस्ती, डाक्टर खगेन्द्र लुइटेल, डाक्टर लक्ष्मण गौतम, माृहन सिटौला र किसनसिंह धामी सहभागी भएका थिए ।