दक्षिण एसियाका पत्रकारका लागि जलवायु परिवर्तन सम्बन्धि कभरेजका चुनौती र अवसरहरू

परिचय

दक्षिण एसिया, विश्वको सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएको र करिब एक चौथाइ जनसङ्ख्या बसोबास गर्ने क्षेत्र मात्र होइन जलवायु परिवर्तनको पनि सबैभन्दा ठूलो सिकार बनेको क्षेत्र हो । हिन्दकुश हिमालयका पग्लिँदै गरेका हिमनदीदेखि हिन्द महासागरका डुबानमा परेका तटीय क्षेत्रसम्म, यस क्षेत्रले पारिस्थितिकीय, आर्थिक एबम मानवीय सङ्कटको दोहोरो तेहरो मार झेलिरहेको छ ।

हालै Mongabay ले आयोजना गरेको “दक्षिण एसियामा जलवायु परिवर्तन रिपोर्टिङ कसरी गर्ने” शीर्षकको एक वेबिनारमा यस क्षेत्रका प्रमुख पत्रकारहरूले जलवायु रिपोर्टिङमा रहेका बिशिष्ठ चुनौतीहरू, पत्रकारिताका कमजोरीहरू र सङ्कटलाई अर्थपूर्ण रूपमा प्रस्तुत गर्ने प्रभावकारी रणनीतिहरूबारे गहन छलफल गरेका छन् । यस लेखमा वेबिनारका मुख्य अन्तर्दृष्टिहरू र पत्रकारिताले अब लिनुपर्ने नयाँ दिशाबारे विस्तृत विश्लेषण प्रस्तुत गरिएको छ ।

१. दक्षिण एसियाको भौगोलिक संवेदनशीलता :

^{_{एस. गोपी कृष्ण वारियर : प्रस्तुति राख्दै}}
वेबिनारका वक्ताहरूका अनुसार, दक्षिण एसियालाई जलवायु सङ्कटको हटस्पट बनाउने केही विशिष्ट कारकहरू छन् :

क. समुद्रको तातोपन र मनसुनको अनिश्चितता

भारतका वरिष्ठ वातावरण पत्रकार एस. गोपी कृष्ण वारियरले हिन्द महासागरको तातोपनलाई सबैभन्दा ठूलो वातावरणीय सङ्कटको रूपमा औँल्याएका छन् । अन्य महासागरभन्दा तीव्र गतिमा हिन्द महासागर र विशेषगरी अरब सागर तात्दै जाँदा, यस क्षेत्रमा चक्रवातको आवृत्ति र तीव्रता उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ ।

त्यसैगरी, श्रीलंकाकी पत्रकार दिलुक्षी हंडुनेट्टीका अनुसार, यसले गर्दा मनसुनको चक्रमा ठूलो अस्थिरता आएको छ । अनियमित, अत्यधिक वा लामो खडेरीका कारण कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित भएको छ, जसले करिब ४६% जनसङ्ख्याको जीविकोपार्जनमाथि गहिरो सङ्कट निम्त्याएको छ ।

^{_{दिलुक्षी हंडुनेट्टी : प्रस्तुति राख्दै}}

ख. हिमालयको सङ्कट र अव्यवस्थित विकास

नेपालका पत्रकार अभय राज जोशीले उच्च हिमाली क्षेत्रको कमजोरी (fragility) का बारेमा कुरा गरेका छन् । हिउँ पग्लने तिब्रताले हिमनदी सुक्ने, पानीका मुहानमा दबाव बढ्ने र हिमताल फुट्ने जोखिम बढेको उनको भनाइ छ । उनका अनुसार, विकासशील राष्ट्रहरूमा तीव्र गतिमा भइरहेको अव्यवस्थित पूर्वाधार विकास (जस्तै : सडक निर्माण र जलविद्युत आयोजना) ले विपदको जोखिमलाई झन् बढाएको छ । उनको बिचारमा यस क्षेत्रमा रिपोर्टिङ गर्दा विकासको आवश्यकता र वातावरणीय दिगोपनाबीचको सन्तुलन मिलाउनु अत्यन्तै ठूलो चुनौती छ ।

^{_{अभय राज जोशी : प्रस्तुति राख्दै}}

२. मूलधारको मिडियाहरूको अलगाव रिपोर्टिङको प्रमुख कमजोरी :

वेबिनारका वक्ताहरूले सङ्कटको वास्तविक तस्बिर आम जनतासम्म पुग्न नदिने जलवायु रिपोर्टिङका गम्भीर कमजोरीहरू पहिचान गरेका छन् :

क. वैज्ञानिक आधार र भाषाको दूरी

दिलुक्षीका अनुसार, दक्षिण एसियाको पत्रकारितामा ‘विज्ञानको कमी’ एउटा ठूलो कमजोरी हो । धेरैजसो कथाहरू प्रभावित व्यक्ति र सरकारी अधिकारीहरूको भनाइमा मात्र आधारित हुन्छन्, जसले गर्दा वैज्ञानिक तथ्याङ्क र अनुसन्धानको बलियो आधार प्रस्तुत हुन पाउँदैन ।

परेका बेला मात्र गरिने रिपोर्टिङ : जलवायुका घटनाहरू विपद वा COP बैठकको छेउछाउ मात्र कभरेज हुने र अन्य समयमा बिर्सिने प्रवृत्ति छ । यसले पाठकहरूमा जलवायु परिवर्तनबारे निरन्तर र गहिरो बुझाइ निर्माण गर्न सकेको छैन ।

भाषा अवरोध : जलवायुसम्बन्धी गम्भीर, विज्ञानमा आधारित र नीतिगत विश्लेषणहरू प्रायः अङ्ग्रेजी भाषामा मात्रै सीमित छन् । यसले बहुसङ्ख्यक स्थानीय भाषा बोल्ने दर्शक, स्रोता तथा पाठकहरूलाई जलवायु सङ्कटको सूक्ष्म जानकारीबाट वञ्चित नै गरेको छ ।

ख. सीमान्तकृत समुदायको बेवास्ता

गोपीका अनुसार, जलवायु रिपोर्टिङले सधैँ ‘सहरिया मध्यमवर्गीय’ चिन्ताहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्छ र सीमान्तकृत वा वञ्चित समूहहरूलाई बेवास्ता गर्छ । जलवायु परिवर्तनको दोब्बर मारमा पर्ने समूहहरू (जस्तै : मौषमी कामदारहरू, ट्रान्सजेन्डर समुदाय, महिला तथा बालबालिका आदि) को कथा मूलधारको मिडियाबाट टाढा छन् ।

उनले दिल्लीका एक एटीएम गार्डको कथा सुनाउदै भने कि कसरि “ती व्यक्ति तातो हावाका कारण काम गर्न नसक्ने भएर गाउँ फर्किए र उनी आफ्नो परिवारका लागि आर्थिक बोझ बने । यसरी जलवायु सङ्कटले कसरी मानिसको जीविकोपार्जनको क्षमता खोस्छ भन्ने सूक्ष्म कथा खोजिनुपर्छ ।”

ग. शासन र व्यवस्थापनको आलोचनामा मौनता

अभय राज जोशीले नेपालको सन्दर्भमा रिपोर्टिङहरूले जलवायु परिवर्तनको असरलाई विपदको रूपमा मात्र प्रस्तुत गर्ने तर त्यसलाई बढावा दिने सरकारी नीतिहरूका कमजोरीहरू वा व्यवस्थापकीय त्रुटिहरू बारे प्रश्न नउठाउने एउटा साच्चिकै महत्वपूर्ण कमजोरी औँल्याएक छन् ।

त्यसै गरि, नेपाली पत्रकारितामा जलवायु बीटमा कामगर्ने पत्रकारहरूको टर्नओभर दर उच्च हुनुले पनि गहिरो र दीर्घकालीन रिपोर्टिङमा बाधा पुगेको उनको भनाइ छ ।

३. जलवायु न्याय र मानव अधिकारलाई गम्भीरता नदिइनु :

वेबिनारले जलवायु परिवर्तनलाई अब वातावरणीय विषय मात्र नभई मानव अधिकार र न्यायको गम्भीर मुद्दाको रूपमा लिनुपर्नेमा जोड दिएको छ ।

क. गैर-आर्थिक क्षति र मानव सुरक्षा

दिलुक्षीले ‘गैर-आर्थिक क्षति’ को अवधारणामाथि प्रकाश पार्दै त्यसलाई आर्थिक रूपमा मापन गर्न नसकिने बताइन । जस्तो कि :

शिक्षाको क्षति : बारम्बार आउने बाढीका कारण बालबालिकाले वर्षमा महिनौं सम्म विद्यालय जान नपाउनु ।

सांस्कृतिक क्षति : तटीय क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायको आस्थाको केन्द्र (पूजास्थल) हरू डुब्दै जानु ।

मानव सुरक्षा : श्रीलंकाको जाफ्रीना प्रायद्वीपमा युद्धबाट प्रभावित समुदायले अहिले भूमिगत जलको अभाव र कृषि कर्मबाट टाढिने जस्ता नयाँ सङ्कटहरू झेलिरहेका छन् ।

यी कथाहरूले जलवायु परिवर्तनले मानव सुरक्षा, शिक्षा र सांस्कृतिक पहिचान आदिमा पारेको अदृश्य असरलाई उजागर गरेका छन् ।

ख. कमजोर समुदायको सुरक्षा

गोपी पत्रकारहरूलाई ‘दोब्बर सीमान्तकृत’ समूहहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न आग्रह गर्छन । उदाहरणका लागि, भारतमा लुबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित हुने भनेका महिलाहरू र बालबालिकाहरू हुन् । यी समूहहरूलाई स्रोत र आश्रयमा पहुँचको अभाव हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको जोखिम दोब्बर हुन्छ ।

नेपालमा संविधानले ‘स्वच्छ वातावरणमा बाँच्न पाउने अधिकार’ सुनिश्चित गरे पनि जलवायु परिवर्तनलाई दीर्घकालीन र बाहिरी समस्याको रूपमा हेर्ने गरिन्छ । यसलाई मानव अधिकारको मुद्दाको रूपमा कार्यान्वयन गर्न पत्रकारिताको दबाव नपुगेको अभयको भनाइ छ ।

४. विज्ञानमा आधारित र र समाधान सहितको रिपोर्टिङलाई बलियो बनाउने औजारहरू :

वेबिनारमा पत्रकारितालाई अझ प्रभावकारी बनाउन दुई महत्वपूर्ण रणनीतिका बारेमा छलफल भएको थियो :

क. एट्रिब्युसन विज्ञान

एट्रिब्युसन विज्ञानले कुनै एउटा विशेष मौसमी घटना (जस्तै : बाढी, सुख्खा) मा जलवायु परिवर्तनको भूमिका कति छ भनेर वैज्ञानिक रूपमा निर्धारण गर्छ । यसले पत्रकारहरूलाई प्रत्येक विपदलाई हचुवाको भरमा जलवायु परिवर्तनसँग जोड्ने प्रवृत्तिबाट रोक्छ । त्यसै यसले गलत सूचनालाई कम गर्न मद्दत गरि रिपोर्टिङमा वैज्ञानिक विश्वसनीयता थप्छ । पत्रकारहरूलाई कुनै पनि घटनाको रिपोर्टिङ गर्दा “जलवायु परिवर्तनले यो निम्त्यायो” भन्नुको सट्टा एट्रिब्युसन अनुसन्धानको नतिजाको लागि पर्खिन प्रोत्साहित गर्छ ।

ख. समाधानमूलक पत्रकारिता

दिलुक्षीले समाधानमूलक पत्रकारितालाई केवल ‘सकारात्मक कथा’ मात्र नभई ‘प्रमाणमा आधारित प्रतिक्रिया’ को खोजी भनेर परिभाषित गरिन् । रियलिटी रिपोर्टिङ ‘के गलत भइरहेको छ? कसलाई दोष दिने?’ जस्ता समस्या, सङ्कट र असफलतामा केन्द्रित हुन्छ भने समाधानमूलक पत्रकारिताले समस्याको ‘कसले समस्या सम्बोधन गर्दैछ? यो कसरी काम गरिरहेको छ?’ जस्ता विश्वसनीय, प्रमाण-आधारित समाधानमा केन्द्रित हुन्छ ।

यसले अन्य समुदाय वा क्षेत्रमा पनि कार्यान्वयन गर्न सकिने मोडलहरूको बारेमा जानकारी दिन्छ र पाठकलाई आशावादी बनाउँछ । यद्यपि, गोपीले यस्ता कथाहरूलाई ‘ह्याप्पी स्टोरी’ मात्र नभई वास्तविक सफलता र असफलताको सन्तुलन मिलाएर ‘ग्रे एरिया’ मा रिपोर्टिङ गर्नुपर्नेमा जोड दिए ।

नेपालमा भने, समाधानमूलक पत्रकारिताको ठूलो चुनौती यसको लागि आवश्यक समय र स्रोतको लगानीमा छ, जुन अधिकांश मिडिया हाउसहरूले गर्न चाहँदैनन् ।

५. जलवायु रिपोर्टिङको थकान र चुनौतीहरू सामना गर्ने रणनीति

जलवायु सङ्कटको भयावहताले गर्दा पाठक तथा दर्शकहरूमा ‘जलवायु थकान’ वा निराशा बढ्ने जोखिम हुन्छ । यसलाई पार लगाउन पत्रकारहरूले नयाँ रणनीति अपनाउनुपर्ने सुझाव वक्ताहरूले दिएका छन् :

कथाको मानवीकरण : विज्ञानका तथ्याङ्कहरूलाई मानिसहरूको जीवनका व्यक्तिगत र स्थानीय असरहरू मार्फत प्रस्तुत गर्ने कुराले पाठकलाई कथासँग भावनात्मक रूपमा जोड्छ ।

सीमाना पारको कथा : जलवायु परिवर्तनको समस्या साझा भएकाले विभिन्न देशका पत्रकारहरूले मिलेर संयुक्त रूपमा कथा गर्न सक्छन । उदाहरणका लागि, भारत र नेपालमा मनसुन वा पानीको समस्याले पारेको साझा असरमा रिपोर्टिङ गर्न सकिन्छ ।

पैरवी भन्दापनि पूर्वसूचना प्रणालीमा जोड : पत्रकारहरूले घटना भएपछि मात्र पुग्ने ‘एम्बुलेन्स’ जस्तो मात्र होइन ‘प्रारम्भिक चेतावनी प्रणाली’ को रूपमा काम गर्नुपर्छ । यसको अर्थ, वैज्ञानिकहरूले दिएका जोखिम र नीतिगत कमजोरीहरूलाई समयमै उजागर गर्न लागिपर्नु आवस्यक छ ।

निष्कर्ष : अबको बाटो

वेबिनार र यसका वक्ताहरूले दक्षिण एसियामा जलवायु परिवर्तनको रिपोर्टिङ अब सतही वा परेका बेला मात्र गरिने रिपोर्टिङ रहिरहन नसक्ने भन्दै समाचार गृहहरूले अब निम्न कदम चाल्न जरुरी छ ठानेका छन् :

१. संसाधनमा लगानी : स्थानीय भाषाका पत्रकारहरूको सञ्जाल निर्माण गर्ने र उनीहरूलाई जलवायु विज्ञान र एट्रिब्युसन विज्ञानमा तालिम दिने ।

२.  विविधता : रिपोर्टिङमा आवाजविहीन र सीमान्तकृत समुदायहरूको आवाजलाई स्थान दिने ।

३.  उत्तरदायित्व : सरकारी नीतिहरू र जलवायु वित्तिय प्रयोगमाथि गहिरो अनुसन्धान गर्ने र पैसा कहाबाट आयो र कता जादैछ भन्ने ‘पैसाको बाटो’  लाइ पछ्याउने ।

४.  सन्तुलन : निराशा मात्रै पस्कने नभई, प्रमाणमा आधारित समाधान र उत्थानशीलताका कथाहरूलाई पनि स्थान दिने ।

^{_{माइक डेगिरोलामो : कार्यक्रम संचालन गर्दै}}

जलवायु सङ्कट बढ्दै गइरहेको परिवेशमा दक्षिण एसियाली पत्रकारितासँग केवल सूचना दिने मात्र होइन बरू परिवर्तनको संवाहक बन्ने ऐतिहासिक अवसर र दायित्व दुवै छ भन्ने सामुहिक बुझाइका साथ वेबिनार समापन भएको छ । वेबिनारको संचालन माइक डेगिरोलामोले गरेका थिए ।