ज्ञान प्राप्ती र व्यवहारिक सत्य

वस्तु र पदार्थ विनाको चेतनाको अस्तित्व हुदैन । चेतना मस्तिष्क ग्राह्य अनुभूति हो । मस्तिष्क पदार्थको सुसङ्गठित समुच्चय हो ।

द्वन्दात्मक भौतिकवादले यसको स्पष्ट व्याख्या गरेको छ । कोरा भौतिकवादले पित्ताशयवाट पित्त निस्के जस्तै, ऑखावाट आशु झरे जस्तै, मस्तिष्कवाट विचार निस्कन्छ भन्छ ।

मनोगतवादीहरूको विचारमा वस्तु र घटनाहरू मस्तिष्कमा उत्रिने विचार र चेतनाका वस्तुगत जगतमा देखिने मनोगत प्रतिविम्व मात्र हुन ।

आदर्शवाद अर्थात अध्यात्मवादले चेतनालाई ईश्वरीय र परलौकिक आत्मा अर्थात व्रह्मको शक्ति मान्दछ । अथवा अध्यात्मवादीहरूको विचारमा चेतना आत्माको उपज हो । आत्मा परमात्माको उपहार हो ।

वास्तवमा चेतना भनेको अति सुसङ्गठित पदार्थको वौध्दीक र वैचारिक तथा आत्मिक चित्रहरूमा वाह्य जगतलाई प्रतिबिम्बित गर्ने क्षमता हो । चेतनाको फलस्वरुप मान्छेले यथार्थ जगतको वोध र आफ्नो व्यवहारिक गतिविधिको सङ्गठन गर्दछ । यो मस्तिष्कमा निहित त्यस्तो गुण हो जुन भौतिक जगतसंग अन्योन्याश्रित हुन्छ ।

अर्थात मस्तिष्क पदार्थको अति सुसङ्गठित, संम्वेदनशिल र समुच्चय रूप हो । चेतना मस्तिष्कले जीवन र जगतका वारेमा उतारेको प्रतिविम्ब तथा विकास र गतिका वारेमा उसको योजना र कल्पना हो ।

मस्तिष्क पदार्थको अति सम्वेदनशिल, सुसङ्गठित र समुच्चय रूप हो भने ज्ञानको भण्डार पनि हो । मस्तिष्कले मानिसका ऑखा, कान, नाक जिव्रो तथा स्पर्श जस्ता ज्ञानेन्द्रीयहरूद्वारा जगतको वोध गर्दछ ।

अनि भौतिक संसारको सम्पूर्ण अनुभव गर्दछ । आँखाले देखेको र जीवनले भोगेको अनुभवद्वारा मस्तिष्कमा अनुभूति हुन्छ । आफ्नो आँखा अगाडिको वोधगम्य संसारलाई अनुभूति गर्नु ज्ञान प्राप्तीको पहिलो चरण हो ।

मानिसले आफ्नो अनुभूतिलाई जीवनको व्यवहारिक कृयाकलापमा जाँच गर्दछ । जाँचपछि उसमा नयाँ अनुभूति हुन्छ । नयाँ अनुभूतिलाई उसले तार्किक वहसद्वारा तथ्यमा रूपान्तरित गरिकन मस्तिष्कमा पु¥याउछ ।

अनुभूतिलाई जाँच गरिसकेपछि मानिसको मस्तिष्कमा ठिक (वेठिक, फाइदा) वेफाइदा, तथा राम्रो, नराम्रोको तार्किक वहस वा अमूर्त विचार प्रकृया हुन्छ । यो ज्ञान प्राप्तीको दोश्रो चरण हो ।

कुनै कुराको सार पत्ता लगाउन भावना अर्थात विचारद्वारा प्राप्त तथ्यहरूको छानविन गर्नु पर्दछ ।
प्राप्त तथ्यहरूलाई छानविन गरेर व्यवस्थित तुल्याउनु पर्दछ । त्यसपछि आकस्मिक, गौण तथा कमजोर तथ्यहरूलाई पन्छाउनु पर्दछ र मुख्य, महत्वपूर्ण र सकारात्मक कुराहरूलाई सङ्ग्रहीत गर्नु पर्दछ ।

यस्तो विचार प्रक्रियाले आशिक तथा गौण कुराबाट ध्यान हटाउन मद्धत गर्दछ । त्यसले मूल तथा चुरो कुरामा ध्यान केन्द्रित गरि दिन्छ ।

तथ्यहरूको सामान्यीकरणको आधारमा अवधारणाहरूको निर्माण गरिन्छ । वेग्ला वेग्लै वस्तु तथा घटनाहरूको मुख्य, महत्वपूर्ण तथा गहनतम आधार, लक्षण तथा गुणहरूको आधारमा त्यस भित्रको सार पत्ता लगाइन्छ ।

यस्तो तरिकाले घटनालाई वुझ्न र नियम वध्दता पत्ता लगाउन मदत गर्दछ । जीवन र जगतको अन्तरसम्बन्धलाई वुझ्न मद्दत गर्दछ । संसारिक गति र प्रगतीको वारेमा स्पष्ट हुन मद्दत गर्दछ । अनि तथ्यहरूको खोजी र तथ्यहरूको आधारमा सत्य पत्ता लगाऊन सहज वनाऊदछ ।

अमुर्त विचार प्रकृया ज्ञान प्राप्तीको शक्तिशाली र महत्वपूर्ण साधन हो । यसैको आधारमा आजको विज्ञानको उत्पत्ती र विकास सम्भव भएको हो । जस्ले यसभन्दा अघि मानिसले वुझ्न नसकेको अनन्त व्रह्माण्डको परिचय लिन सफलता पायो ।

प्रकृति र समाजको विकास सम्बन्धी नियमहरूको उद्घाटन गर्न मद्धत गर्यो । अमुर्त ज्ञानको अन्तर्यवाटै मानिसलाई मूर्तज्ञानको चित्रसम्म पुग्न सफलता मिल्यो । वस्तु र पदार्थ मूर्त ज्ञानको प्रमुख आधार हो । पदार्थ नै सासारिक ज्ञानको मूल स्रोत पनि हो ।

मानव ज्ञान र उसको अनुभूतिलाई संरक्षण विकास र प्रसार गर्न भाषाको विकास भएको हो । भाषा मानव ज्ञान भण्डारको एउटा अहम हिस्सा हो । यो मानव ज्ञानको अध्ययन र अनुसरणको अमूल्य साधन हो ।

यसको अभावमा आजको उच्चतम सभ्यता प्राप्त मानव जीवन कल्पना भन्दा वाहिर थियो । भाषाको विकासले मानव ज्ञानको क्षमता विकास गर्ने, ज्ञानको भण्डारलाई वृध्दी गर्ने अनि संसारलाई गास्ने काममा निर्णायक भूमिका खेलेको हुन्छ ।

ज्ञानको विकास र तार्किक वहस या अमुर्त विचार प्रकृयावाट सकारात्मक र नकारात्मक पक्ष छुट्याऊने विधिले मानिसलाई सत्यसम्म पुग्ने प्रेरणा प्रदान गरेको हो ।

सत्य प्राप्ती नै मानव ज्ञानको मुख्य उद्देश्य हो । आफ्नो ज्ञानको सत्यता वारे विश्वस्त हुन हामीलाई त्यस्तो कसौटीको आवश्यकता पर्दछ जसले त्यसको औचित्य प्रमाणित गरोस ।

सामाजिक जीवन अर्थात वरिपरिको जगतको रूपान्तरण गर्ने मानव व्यवहार नै सत्यको सवभन्दा भरपर्दो कसौटी हो । यदि विचार र सिद्धान्तले तिनीहरूद्वारा निर्धारित उद्देश्य परिपूर्ति गराऊछन भने ति सत्य हुन । अर्थात ज्ञान द्वारा निर्दिष्ट लक्ष्य व्यवहारमा देखिन्छ भने त्यो नै सत्य हो । व्यवहार प्राकृतिक वैज्ञानिक सिद्धान्तहरूको पनि सत्यताको कसौटी हो ।

व्यवहार सत्यताको कसौटी मात्र नभएर ज्ञानको प्रारम्भ विन्दु पनि हो । व्यवहार नै मानव गन्तव्यको थालनी पनि हो । पदार्थ अनन्त तथा अपार छ ।

संसारमा सधै त्यस्ता कुराहरू भैरहन्छन जुन मानिसले अझै वुझि सकेको हुदैन । तर वुझ्नै नसक्ने भन्ने कुरा पनि हुदैन । मानिसले हिजो वुझ्न नसकेको आज र आज वुझ्न नसकेको भोली वुझ्दै जान्छ ।
व्यवहारले मानिसलाई ज्ञान प्राप्त गराउदै वुझाऊदै अघि वढाऊदछ ।

सिद्धान्त र ज्ञानको ऐक्य नै यस्तो साधन हो जस्ले चेतनाको सकृयता र यसको व्यापक रूपान्तरण कारी भूमिकालाई वुझ्न सक्दछ ।
चेतनाले जगत भित्र प्रवेश गर्दछ र मानिसहरूको व्यवहारिक कृयाकलापद्वारा त्यसलाई वदली दिन्छ । यसको निम्ति व्यवहार र प्रयोग चाहिन्छ ।

जसले ज्ञान प्राप्तीको आधारमा काम गर्दछ । गति या विकासतर्फ लम्कन्छ । सोचेको , ठानेको र ऑटेको काम तर्फ अघि वढ्दछ । जति जति मानिस व्यवहारिक प्रयोगमा अघि वढ्दछ त्यति त्यति उ अनुभव तथा अनुभूतीद्वारा तथ्य पत्ता लगाएर ज्ञान प्राप्तीको सत्यसम्म पुग्दछ ।

तथ्यद्वारा सत्य पत्ता लगाऊन सक्ने ज्ञान र विवेक सहितको मान्छे मात्र सहि अर्थमा जनताको सेवक हुन्छ । वाँकी सवै भ्रम हो । त्यसैले सत्यको पहिचान गरौ । सत्यको पक्षमा खडा होऔ । सत्यमेवः जयते ।।
(लेखक नेकपाका नेता तथा पूर्व युवा तथा खेलकूदमन्त्री हुनु )