फेरिदो “माघ’ संस्कृति”

धनगढी/ पश्चिम नेपालको तराईका थारु वस्तीहरूमा “माघ’ अथवा माघी पर्व’ को रौनक छाउन थालेको छ । तर पछिल्ला वर्षहरूमा माघीको शैली फरक हुदै गएको छ ।
केही वर्षअघिसम्म माघ महिना नजिकिदै गर्दा गाउँगाउँमा थरिथरिका तालमा मादल बजेको र गीत गाएको सुनिन्थ्यो । माघी मनाउन विभिन्न खानपिनका लागि जोहो गर्ने गरिन्थ्यो । तर, पछिल्ला वर्षहरूमा माघी मनाउन मेला महोत्सव आयोजना गरी माघी मनाउने तयारी गर्नेको लहर चलेको छ ।
यस वर्ष पनि माघी मनाउन गाउँगाउँमा मेला महोत्सव आयोजना गर्ने तयारी शुरु भएको छ । कैलारी गाउँपालिकाको सहकार्यमा मल्टी यूथ क्लव र हिमशिखर क्लव, हसुलियाले दोस्रो पटक माघ २ र ३ गते थारु सांस्कृतिक प्रदर्शनी तथा पेनाल्टी सुटआउट प्रतियोगिता आयोजना गर्ने भएको छ । त्यस्तै, धनगढी वडा नम्बर ६ स्थित उपदेश युवा क्लवले पुस २९ देखि माघ २ गतेसम्म जालीमा जाली गाउँ माघी महोत्सव २०७६ आयोजना गर्ने तयारी गरिरहेको छ ।
त्यसैगरी, धनगढी वडा नम्बर ९, बंगरा गाउँमा पनि पुस २९ गतेदेखि माघ २ गतेसम्म तेस्रो पटक बंगरागाउँ माघी मेला आयोजना गर्ने तयारी गरिरहेको बंगरा गाउँका भल्मन्सा ओमप्रकाश चौधरीले बताए । सात वर्षदेखि गोदावरी नगरपािलका वडा नम्बर ८ मजगाउँमा माघी महोत्सव आयोजना गरिरहेको थारु कल्याणकारी सभा गोदावरी नगर समितिले महोत्सवलाई यस वर्ष पनि निरन्तरता दिने भएको छ । माघी महोत्सव मुल आयोजक समितिका सचिव माधव चौधरीले माघ ८ देखि १० गतेसम्म महोत्सव आयोजना गर्ने गरी तयारी तिब्र पारिएको बताए ।
माघीकै सयममा घोडाघोडी मिडिया सञ्चार समूहले माघ २ देखि १२ गतेसम्म घोडाघोडी सांस्कृतिक तथा पर्यटन महोत्सव आयोजना गरिरहेको छ । घोडाघोडीको पहलमानपुरमा पनि पहलमानपुर बजार व्यवस्थापन समितिको आयोजनामा पुस २५ देखि माघ २ गतेसम्म सांस्कृतिक तथा पर्यटन महोत्सव आयोजना गरिएको छ ।
काठमाडौंमा पनि महोत्सव आयोजक समिति गठन गरी माघ १ र २ गते माघी महोत्सव आयोजना गर्ने तयारी भइरहेको छ । पछिल्ला समयमा जिल्ला जिल्लामा माघी महोत्सव आयोजना गर्ने लहर चलेको सामाजिक सञ्जालहरूमा देख्न सकिन्छ ।
पुस्तान्तरण हुँदै जाँदा थारु समुदायमा नयाँ वर्षको रुपमा मनाइने माघी पर्व मनाउने तरिका पनि फेरिदै गएको हो । समयको परिवर्तनसंगै माघी मनाउने तरिका फेरिएपनि आफ्नो परम्परा र संस्कृतिलाई बिर्सिन नहुने थारु अगुवाहरूको भनाई छ ।
घरघरमा गई मान्यजनको आशिर्वाद लिएर मनाइने माघमा थारु समुदायले सांस्कृतिक उत्सव, कृषि, पर्यटन तथा बजार प्रबद्र्धन र विकासका लागि माघी मेला, माघी महोत्सव र माघी मिलन सहमारोह आयोजना गर्न थालेको देखिन्छ । यसवर्ष आयोजना गरिने माघी मेला तथा महोत्सवलाई भ्रमण वर्षसंग पनि जोडिएका छन् । बंगरा गाउ“का भल्मन्सा ओमप्रकाश चौधरीले माघी मेलाले आफ्नो ठाउँका कृषिलाई प्रबद्र्धन गर्नुका साथै सांस्कृति पर्यटनमा समेत सघाउ पु¥याइरहेको बताउँछन् ।

नयाँ वर्ष र योजना तर्जुमा पर्वको रुपमा मनाइन्छ माघी
गाउँ–गाउँमा पुसको अन्तिम दिन सुंगुर काटेपछि थारु समुदायमा माघी शुरु औपचारिक रुपमा शुरु हुन्छ । थारु समुदायले नयाँ वर्षको रुपमा माघी पर्व धुमधामका साथ मनाइरहेका छन् ।
पछिल्लो समयमा माघी सम्पूर्ण नेपालीहरूको चाड भएको छ, तर थारु समुदायमा माघी विशेष पर्वको रुपमा मनाइन्छ । यस वर्ष माघ महिना लागेसंगै थारु संवत २६४३ अर्थात् थारु समुदायको नयाँ आर्र्थिक वर्ष शुरु हुने छ । पुस मसान्तमा बंगुरको मासु खाने र रातभर जाग्राम बसी धमार गाउने तथा माघ १ गते बिहानै दह, कुण्ड, नदी, पोखरीमा सःशुल्क नुहाई घरमा राखेको चामल, मासको दाल, नुन र खुर्सानी विवाह गरिसकेका दिदीबहिनीका लागि निस्राउ (उपहार) छुट्याउने चलन थारु समुदायमा रही आएको छ ।
यति गरिसकेपछि मान्यजनहरूसंग आशिर्वाद थाप्दै ढिक्री, बंगुरको मासु, तरुल लगायतका परिकार खाँदै माघ मनाइने गरेको थारु समुदायका जानकारहरू बताउँछन् ।
“बिहानै नुहाएर आइसकेपछि उनीहरूको सम्मान स्वरुप डेउराहार (देउताको थान भएको घरको सबभन्दा उत्तरपूर्वको कोठा) मा चामल, दाल, तेल, नुन, खुर्सानी, हल्दी आदि अन्नहरू राखिएको हुन्छ,’ थारु कल्याणकारिणी सभा कैलालीका सभापति लाहुराम चौधरी भन्छन्,– त्यसलाई सबैभन्दा पहिले ३/३ वा ५/५ अञ्जुली सबै वस्तु अलग अगल छुट्याउने गरिन्छ । यसरी छुट्याएको भागलाई हामीले निस्राउ भन्छौं । त्यो भाग सके त्यही दिन नसके अन्य कुनै दिन हाम्रा विवाहित छोरीलाई उनकै घर गएर दिन्छौं । यसले हाम्रो छोरी र माइतीबीच सद्भाव कायम हुन्छ ।’
थारु समुदायले माघ १ गते खानपिन, ढोगभेट र रमाइलोमै विताउने गरेको छ । दिउँसभरि आर्शिवाद थाप्ने र मिठो मसिनो खानुका साथै साँझबाट मघौटा नाच्ने र धमार गाउने गरिन्छ । माघ महिनासंगै नयाँ आर्थिक वर्ष शुरु भएकाले थारु समुदायले माघ २ गतेदेखि अघिल्लो वर्षको समिक्षासंगै योजना तर्जुमा र नेतृत्व (भल्मन्सा, चिराकी÷चौकीदार) को जिम्मेवारी हेरफेरमा जुट्ने गरेको छ ।
माघ २ गतेदेखि नयाँ भल्मन्सा (बड्घर), देशबन्ध्या (बर्का गुरुवा) चुन्ने वा पुरानैलाई निरन्तर जिम्मेवादी दिने विषयमा भल्मन्साको घरमा बसेर छलफल गर्ने गरिन्छ । पुरानै राख्ने भए त्यसलाई पनि लोकतान्त्रिक पद्दतिद्वारा अनुमोदन गर्ने चलन समेत थारु समुदायमा रहीआएको छ ।
गाउँमा नयाँ वर्षभरिका लागि नयाँ नियम बनाउने गरिएको थारु कल्याणकारिणी सभाका कार्यबाहक सभापति माधव चौधरीले बताए ।
थारुहरूको घरभित्र भने छोराछोरीको विहे गर्ने, आउने वर्ष कुन खेत कसले जोत्ने र त्यस खेतमा कुन बाली लगाउने वा कुन व्यवसाय गर्ने भनि छलफल हुने गरेको छ । विगतमा थारु समुदायमा रहेको कमैया÷कमलरी राख्ने कुप्रथा पूर्ण रुपमा हटेको छ । भाइभाइ घर फुट्ने चलन नराम्रो रहेकाले त्यसलाई न्युनिकरण गर्नुपर्ने जागरण आएपछि थारु समुदायमा यि विषयमा छलफल हुन छाडेको बताउँछन्, थारु नेता ठाकुर करियाप्रधान ।
थारु समुदायले पुस मसान्तदेखि माघको पहिलो सातासम्म यी सबै काम गरिसक्छन् । माघको एक सातामा योजना तर्जुमा गरी उनीहरू काममा फर्किने गरेका छन् । काम गर्दै जाँदा माघीमा बनाएको नियम प्रयोगात्मक नभएमा, कुनै अर्को नियमसंग बाझिएमा वा कसैको चित्त नबुझेमा भल्मन्साद्वारा विशेष बैठक बोलाई छलफल गर्ने र संशोधन गर्ने चलन थारु समुदायमा छ ।
संस्कृतिको प्रतिकको रुपमा माघी थारु समुदायको व्यक्ति मात्रै होइन, माघीको बारेमा जान्ने जो कोहीको मुखबाट सुन्न सकिन्छ, “सखिय हो, माघ क गुरीगुरी जार… ।’
माघमा गाइने यो गीत चर्चित भए पनि माघी थारु समुदायको सांस्कृतिक रुपमा पनि सुन्दर पर्व रुपमा रहेको छ । “पुस मसान्तीको राति हामीहरूले रातभरि जाग्राम बसी धमार गाउँछौं,’ थारु कल्याणकारिणी सभाका सभापति लाहुराम चौधरी भन्छन्– दाङ्गमा यसलाई धमरु भन्छन्, कही कही डफको गीत भन्ने गरिन्छ । यो एउटा गीत हो । यसको विभिन्न लय हुनुका साथै विषय पनि भिन्नाभिन्नै हुन्छ । श्रृंगार, करुणा, समाजवाद, राष्ट्रवाद, अधिकारवाद आदि थुप्रै मुद्दाका धमार गीत भेटिन्छन् ।’
जिया जिनि मा¥यो, मोहमति लायो, मासु बिना राजा घर जिनि आयो ।
तन त्रसत मन मोर, पिया जिनि जायो विदेश, घर बिलन परजाई ।।
यसको अर्थ हुन्छ : आशा नमार्नु, मायामोह लगाइराख्नु, पर्वको बेला मिठो मसिनो घरमा लिएर आउनु । तन मन त्रसिन्छ । मेरा प्रियपति विदेश नजानु । घर लथालिंग हुन्छ ।
यस्ता, थुप्रै धमारहरू डफ (डम्फु) र मादल बजाउँदै यो गीत गाइन्छ । “क्याम्प फायर गरेर वरपर गाउका इच्छुक सबैले बसेर भाले नबासुन्जेल गाइन्छ,’ उनले भने– र भाले बासेपछि नुहाउनतिर लागिन्छ । त्यही डम्फुसहित धमार गाउँदै नुहाउने ठाउँसम्म पुगिन्छ र नुहाइसकेपछि आ–आफ्नो घरतिर लाग्ने चलन छ । संक्रान्तिकै दिनदेखि मघौटा नाच, छोंक्रा नाच, झुम्रा नाच हुन्छन् गाउँ गाउँमा । त्यसमा पनि विभिन्न लय र संगीग हुन्छन् ।
सांस्कृतिक पर्यटन प्रबद्र्धन गर्नका लागि थारु समुदायको “माघ’ संस्कृतिको प्रचार प्रसार गर्न आवश्यक रहेको भल्मन्सा चौधरी बताउँछन् । उनले माघमै सांस्कृतिक आयामहरूले संस्कृतिमा रमाउन चाहने पर्यटकलाई भरपूर्ण मनोरञ्जन दिन सक्ने बताए ।