गोबर किराको झैं जीवन…

बझाङ । बिहानै उठेर सरसफाई गर्नु, चिया नास्तासँगै समयमा खाना खाएर कार्यालय अथवा विभिन्न काममा जानु र साँझ घर फर्किनु, रातिको खाना खाएर सुत्नु, प्राय: मानिसको दिनचर्या हो । तर बझाङका विभिन्न ठाउँमा बसोबास गर्ने वादी समुदायको दिनचर्या भने योभन्दा फरक छ ।
वादी समुदायका व्यक्ति बिहान उठ्ने वित्तिकै ‘आजको छाक कसरी टार्ने ?’ भन्ने चिन्तामा हुन्छन् । दालभातको जोहो गर्न सारंगी रेट्दै गाउँघर, मझेरीमा डुल्दै हिड्नु वादी पुरुषको दिनचर्याको एक अंश हो । घरमा श्रीमती, छोराछोरी श्रीमान् अथवा बुबा कतिबेला फर्किन्छन् ? भनेर बाटो कुरेर बस्छन् । ससाना झुपडीमा वादी महिला आफ्ना छोराछोरीलाई थुम्थुम्याउँदै ‘बाबा आउनु हुन्छ, मिठो खाने कुरा ल्याउनु हुन्छ’ भनेर सान्त्वना दिने गर्छन् । सारंगी रेटेर मागेको अन्नपातले बल्लतल्ल छोराछोरी घरजहानको आधा पेट त भरिन्छ, लुगाकपडा, पढाई लेखाई त परको कुरा भइहाल्यो ।
प्राय: आफ्नो जग्गा नभएका वादी समुदायसँग रोजगारीका खासै अवसर छैनन् । सारंगी रेट्दै गीत गाउँदै गाउँवस्ती डुलेर मागेको ‘भीख’ नै उनीहरूको एकमात्र रोजगारी हो । चैनपुरका पदम वादी गीतको माध्यमबाट पीडा पोख्छन्– ‘कष्ट भयो बालबच्चा पाल्न, सकिएन नदीमा हाम फाल्न ।’
सरकारले २०६५ सालमा वादी समुदायका महिलालाई यौन शोषणमुुक्त र पुनस्र्थापनाको घोषण गरेको छ । वादी समुदायका महिलाले २०६४ भदौ १ देखि ४८ दिनसम्म अधिकारका लागि सिंहदरबार पश्चिमढोका अगाडि अर्धनग्न जुलुस निकालेर संघर्ष गरेपछि सरकारले २०६५ साल पुस २३ गते वादी महिलालाई यौन शोषणमुक्त र पुनस्र्थापनाको घोषणा गरेको थियो । घोषणा भएको आठ वर्ष बितिसकेको छ, तर सरकारको घोषणाले बझाङका वादी समुदायलाई खासै छुन सकेको छैन ।
वादी समुदाय उत्थान विकास समितिका निवर्तमान उपाध्यक्ष पुष्प वादीले पुनस्र्थापना नहुँदा अहिले पनि आवास र भूमिहीन तथा सीमित ऐलानी जग्गा, खोलाको किनार, सडक तथा जंगलको छेउमा बसोबास गर्न बाध्य भएको बतााए । उनले भने– ‘अहिले पनि करिब ४० प्रतिशत वादी परिवार घरवारबिहीन अवस्थामा छन् भने बाँकी ऐलानीपर्ती जमिनमा बसोबास गरिरहेका छन् ।
जातीय रूपमा चरम छुवाछूत र विभेद भोगिरहेको वादी समुदायले दलित समुदायभित्र पनि उत्तिकै विभेद भोग्नुपरेको छ । अछाम, दाङ, कैलाली, सल्यान, रोल्पा, बर्दिया, सुर्खेत, बाजुरा, बाँके, कञ्चनपुर लगायतका जिल्लामा वादी समुदायको बसोबास रहेको छ ।
वादी समुदायको उत्थानका लागि सरकारले २०३६ सालबाट केही प्रयास गरेको छ । २०६४ सालमा सिंहदरबार अगाडि अर्धनग्न जुलुसको नेतृत्व गरेकी राष्ट्रिय वादी अधिकार संघर्ष समितिकी अध्यक्ष तथा प्रदेश सभा सदस्य उमादेवी वादीले सरकारले पुनस्र्थापनाको नाममा वादी समुदायलाई सधैं झुक्याइरहेको बताउँछिन् ।
श्रीमान नभएका वादी महिलाको अवस्था झन् दयनीय छ । चैनपुरकी राधा वादी भन्छिन्– ‘एक वादी महिलाले दैनिक ज्यालादारीमा काम गर्दा बढिमा दुई सय रुपैयाँ भन्दा बढि पाउँदैनन् ।’ सदरमुकाम चैनपुरमा केही वादी महिला अझ पनि देहव्यापारमा संलग्न रहेको बताइन्छ । वादी महिलाहरूको गुनासो छ– ‘हाम्रा लागि न त केन्द्र सरकारले नै कुनै ध्यान दिएको छ, न जिल्ला तथा स्थानीय तहले नै ।’ वादी समुदायका लागि यदाकदा सरकारबाट आउने बजेट पनि अरूले नै खाइदिन्छन् । कतै काम गर्न गयो हेला गरेर व्यवहार गर्छन् ।
अभावै अभावले घेरिएका बझाङको सदरमुकाम चैनपुरका वादी समुदायसँग करेसाबारी समेत छैन । खर, टायलको छानाको झुपडीमा दिन गुजारिरहेका वादी समुदाय गरिबीको दुस्चक्रमा जीवन बिताइरहेका छन् ।
केशरी वादी भन्छिन्– ‘पहिले गाउँ घर, बजार, टोल छरछिमेकमा घटनालाई गीत संगीतमार्फत सूचना प्रवाह गर्ने सञ्चारकर्मीको भूमिका निर्वाह गर्थे । अहिले पेट पाल्नै पनि गाह्रो भएको छ ।’
आफ्नो मौलिक कला संस्कृति जोगाइराख्न बझाङका वादी समुदायहरूले वादी सिर्जनसिल कमिटी गठन गरेका छन् । संस्थाका अध्यक्ष राधा वादी भन्छिन्– ‘वादी समुदायको उत्थानका लागि भनेर गाउँमा धेरै संघसंस्था आउँछन्, मिठामिठा सपना देखाउँछन् । परेवालाई चारो छरे झैं सानोतिनो कार्य गरेर फर्किन्छन् ।’
श्रीमान्ले सारंगी रेटेकै भरमा महिना बिते । वर्षहरू बिते । अझैं बितिरहेका छन् । प्रमिला वादी दार्शनिक पारामा भन्छिन्– ‘जीवनको के व्याख्या गर्नेर्े गोवर भित्रको किरा झैं भएको छ, हाम्रो जीवन ।’ दिला वादीले आफ्नो भोगाई पोखिन्, तर गीतको माध्यमबाट– ‘छोराछोरी पठाउनलाई ठूलो कोसिस गर्छु, कापी किन्ने पैसा माग्दा मुर्छापरि रुन्छु’, ‘कठै दैन दुई वारि कि दुई पारि कि दुई जनि दर्नाकी, कठै दैन आइजा काल लैजा पन डर छैन मर्नाखि ।’
सरकारले गरिब दलित विद्यार्थीलाई नि:शुल्क पठनपाठनको व्यवस्था गरेका छन् । तर, वादी समुदायका बालबालिकाका लागि त्यो पनि पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।
नाचगानबाट जीविकोपार्जन गर्दै घुमन्ते जीवन बिताउने वादी समुदाय मादल, सुल्पा, हुक्का, चिलिम, माटाका भाँडा बनाउने, माछा मार्ने काम पनि गर्दै आएका छन् ।
२०६८ को जनगणनाअनुसार वादी समुदायको जनसंख्या ३८ हजार छ सय तीन रहेको छ । वादी, नेपाली, पातर, दमाईं, वैराग, सिंह, कुमाल, दास, गन्धर्व, गाइने आदि थरमा रहेका वादी समुदाय महिलाको जनसंख्या २० हजार तीन सय पाँच रहेको छ ।
त्योमध्ये ग्रामीण क्षेत्रमा ३० हजार आठ सय ८२ र सहरमा सात हजार सात सय २१ जनाको बसोबास रहेको छ ।