सकसमा बाँचेको जीवन

अछाम । अछाको मंगलसेनकी ५० वर्षीया सुपारी बादीलाई पाँच जनाको परिवार पाल्न निकै सकस छ । १० वर्ष पहिले श्रीमान्को निधन भएपछि आफू र चार छोराछोरीको लालनपालनको जिम्मा उनकै थाप्लोमा थोपरियो । सम्पत्तिको नाममा एक आना पनि जग्गा नहुँदा उनी कहिले ज्याला–मजदुरी गरेर त कहिले मागेरै दैनिकी गुजार्ने गर्छिन् । ‘उमेर पनि ढल्किसक्यो, अब त शरीरमा तागत पनि छैन, ज्याला–मजदुरी नगरेको दिन बेलुकी आगेनामा आगो बल्दैन’ सुपारीले बिलौना पोखिन्– काम नपाएको दिन बजारमा माग्न जान्छु, मागेर ल्याएको अन्न र पैसाले बासा र छकाल (बेलुकी र बिहान)को छाक टर्छ । कसैले दया गरेर दिए त खान पाइयो नत्र भने भोकै पनि बस्नुपर्छ ।
उनको परिवार अहिले मंगलसेन–५ स्थित एक नगार्जीको घर भाडामा लिएर बसेको छ । उक्त घरको मासिक एक हजार रुपैयाा भाडा तिर्नुपर्छ । ‘खुला चौरमा बस्न सकिदैन, घामपानीबाट बच्नका लागि पनि कतै न कतै बास बस्नैपर्‍यो’ सुपारीले बाध्यता सुनाइन्– घरधनीले धेरैपटक घर छोडेर जान भनिसक्यो, तर अर्को ठाउा बस्ने आधार नभएकाले छोडेर जान सकिएको छैन ।

कहिलेकाही त नखाइनखाई भाडा मात्रै पनि तिरेकी छन् उनले । बल छदा ज्याला–मजदुरी गरेर दैनिकी चलाउथिन् उनी, तर अहिले उनको शरीर गलिसकेको छ । कमजोर देखिएकाले उनलाई काममा बोलाउदैनन् । काम गर्छु भनेर गयो । घाटा हुन्छ, तँ काम गर्न सक्दिनस् भन्ने गरेको गुनासो पोखिन् ।
मंगलसेनकै मामिता र उनका श्रीमान् शङ्कर पनि सदरमुकाममा ज्याला–मजदुरी गरेर ६ जनाको परिवारको लालनपालन गरिरहेका छन् । कतै ज्याला–मजदुरी गर्ने काम पाएको दिन श्रीमान्–श्रीमती दुवै काममा जान्छन् भने काम नपाएको दिन मामिता बजार तथा गाउाघरमा माग्न जान्छिन् । ‘काम पाएमा दुवै बूढाबूढी ज्याला–मजदुरी गर्न जान्छौा नत्रभने श्रीमती माग्न जान्छिन्’ शंकरले भने– बूढाबूढीले काम गरेर ल्याएको दिन बच्चाहरू पेटभरि खान पाउाछन् । मागेर ल्याएकाले त कहिलेकाही त छाकै टर्दैन । भोक लाग्यो भनेर बच्चाहरू रुवाबासी गर्छन् । पानी खायो, निदायो । भोलिपल्ट फेरि माग्न निस्कियो ।
दुईछाक खानकै लागि मात्र पनि जीवनभर सङ्घर्षरत बादी समुदायका बालबालिकाले विद्यालय टेक्नै पाएका छैनन् । सुपारी र मामिता बादी मात्र होइन सदरमुकाम मंगलसेन बस्ने कसैको पनि जग्गाजमिन छैन । उनीहरू सबैले मागेर तथा ज्याला–मजदुरी गरेर नै परिवारको लालनपालन गरिरहेका छन् । उनीहरूको पुर्खाको नाममा जमिन नभएको भने होइन । अछामी राजाले सदरमुकाम मंगलसेनमै बादीलाई घडेरीको रूपमा जमिन दिए पनि आफ्ना पुर्खाहरूले बिक्री गरेर खाएको स्थानीय शङ्कर बादीले सुनाए । परापूर्वकालमा अछामी राजाले दरबारमा नाचगान गरी मनोरञ्जन गराउनका लागि कुमाउा–गढवालबाट बादीहरूलाई बोलाएका थिए । नाचगान गरेर मनोरञ्जन प्रदान गरेरै पुर्खाहरूले समय बिताए पनि आफूहरूलाई भने अहिले आएर बााच्नै गाह्रो भएको उनले सुनाए । कालान्तरमा तीमध्ये धेरै त त्यहााबाट अन्यत्र गइसकेका छन् । अहिले नौवटा परिवार भने मंगलसेनमा बस्दै आएका छन् । पहिलापहिला आफ्ना सरसामान बोकेर गाउा डुल्दै हिाड्ने र जहाा रात पर्छ त्यहीा बस्ने बादी महिला डेरामा बस्न थालेका छन् ।
कैलालीलगायतका बादी महिलाले परम्परागत रूपमा यौन–व्यवसाय गर्थे । पछिल्लो समयमा खुला रूपमा यस्तो पेसा छोड्दै गएका छन्, तर यहााका केही बादी महिला भने अप्रत्यक्ष रूपमा अहिले पनि यौन–व्यवसाय गर्न बाध्य छन् । उनीहरू यहााका उच्च व्यक्तित्वहरूसाग सम्पर्कमा रहन्छन् र त्यसैबाट आएको रकमले जीवन चलाउाछन् । ठूलासेनकी फुगी बादी युवा महिला भित्रभित्रै यौन पेसामा संलग्न भएको सजिलै स्वीकार गर्छिन् । उनी भन्छिन्– बुड्डीहरू गिटी कुटेर खान्छ, छोरीहरू ठूलाहरूसंग जान्छ । के गर्नु बाच्नु त पर्छ नि ।
अछामको मंगलसेन, साँफेबगर र विनायकमा गरी नौ परिवार बादीको बसोवास रहेको तथ्यांक छ । जसमध्ये साँफेबगरमा बस्ने तीन परिवार र विनायकमा बस्ने एक परिवारको नाममा मात्र घडेरी छ भने मंगलसेनमा बस्ने कुनै पनि परिवारको घडेरी छैन । आफ्नो नाममा एक आना पनि जग्गा नहुदा मंगलसेनमा बसोवास गर्ने बादी परिवार कसैले पनि सरकारले दुई वर्ष पहिले ल्याएको जनता आवास कार्यक्रमबाट लाभ लिन सकेनन् । जनता आवास कार्यक्रममार्फत सरकारले आफ्नो नाममा जग्गा भएका बादी परिवारलाई घर निर्माण गरिदिने कार्यक्रम ल्याए पनि तिनले उक्त सुविधा उपभोग गर्न नपाएका हुन् । ‘यहाँ बस्ने बादी परिवार आफूसंग जग्गा छैन र कसैले दिएन त्यही भएर उनीहरूलाई घर निर्माणका लागि आएको रकम फिर्ता गयो’ जिल्ला समन्वय समितिका सामाजिक विकास अधिकृत खडक विष्टले भने ।
सरकारले लोपोन्मुख बादी जातिलाई घर निर्माण गर्ने कार्यक्रम ल्याउदा जोसंग जग्गा छ त्यो परिवार लाभान्वित भए पनि जोसंग एक आना पनि जग्गा छैन त्यस्ता सुकुम्बासीका लागि भने सरकारको यो कार्यक्रमले कुनै प्रभाव पारेको छैन । जग्गा नहुनेका लागि घर निर्माणको कार्यक्रमभन्दा पनि सरकारले जग्गा दिने कार्यक्रम ल्याउनुपर्ने उनीहरूको माग छ । जिल्ला समन्वय समिति, जिल्ला प्रशासन कार्यालय, मालपोत कार्यालयलगायतका निकायमा माग राखे पनि सुनुवाइ हुन सकेको छैन ।
सरकारले जनता आवास कार्यक्रमअन्तर्गत एउटा घर निर्माण गर्न दुई लाख २५ हजार रुपैयाँका दरले नौ परिवारका लागि २२ लाख ५० हजार रकम निकासा गरेको थियो । सहरी विकासमार्फत निकासा भएको सो रकम फिर्ता गइसकेको छ । । बादी समुदायले सुकुम्बासी समस्या समाधान आयोगमा दुई वर्ष पहिले जग्गाका लागि निवेदन पनि दिएका थिए । निवेदनको कुनै सुनुवाइ नै भएन । ‘सरकार पनि जोसंग जग्गा छ त्यसैलाई थप जग्गा दिन्छ, हामीजस्ता सुकुम्बासी बादी परिवारलाई भने कहिलै पनि हेर्दैन’ शंकरले भने– हामी त यो देशका नागरिक नै होइनौ कि जस्तो लागेको छ ।

(संचारिका फिचर सेवा)
(शिवराज, अछाममा कार्यरत पत्रकार हुन्)