‘बान्नी चैतली !’

‘बान्नी राम्रो भकुण्डाले ठाडो सैनडाँडा डोलाले,
चैतली जात हेरिहाल्नु मनुष्य चोलाले’
यो सुदूरपश्चिमेलीहरूको जनजिब्रोमा झुण्डिएको प्रचलित देउडा गीत हो । यो गीतले भन्छ– बान्नी चैतली जात कति रमाइलो होला ? चैतली सुदूरपश्चिमको एक मौलिक सांस्कृतिक पर्व हो । यो पर्व वा जात्राका आकर्षणका रूपमा काकर, तोलेनीका बाजा, काकर थराल्नु, काकर सेलाउनु, झोडा खेल्नु, चैतोला गाउनु, भकुण्डो खेल्नु, बाजागाजा बजाउँदै मष्टामाण्डुबाट दौडेर गुल्यालतडा पुग्नु, काकर खप्ट्यार बोक्नु, बान्नीचौरमा दुई वटा काकर हत्केलामा बोक्नु, घोचाले काकर अड्याउनु, काकर ठेलाठेल गर्नु, दाइना जुत्याउनु, जस्ता आकर्षक दृश्यले चैतली मेलाको महिमा वर्णन गर्दछ ।
चैतको महिना न चिसो न गर्मी याम हो । यति बेला वनमा रुखविरुवामा नयाँ पालुवा पलाउन थाल्छन् । बनभरी ढकमक्क लालीगुँरास फुलेका हुन्छन् । प्राचीनकालमा मनोरञ्जनका साधन नभएको विकट बझाङ जिल्लाको डिलका गुन्ट्या बुढाका लोग्नेस्वास्नी र धौली, मइलाका हरिमल विष्ट, जुजीको गोपी रावल, चौगाउँका चल्या साइ, नाराका गिठ्या ल्वार, नौबीसका घन्टुरे रोकाया र भुजी झुतेराका शंकलाल थापा, शङ्का, कालु, राइकोसा लगायत पछिल्लो पुस्ताका भीम धामी, जयराज जोशी, धीरबहादुर थापा, धनबहादुर रोकाया, दानबहादुर भण्डारी, दिलबहादुर सिंह, प्रयागराज जोशी, प्रकाश खत्री, उजली थापा, सरिता बुढा, माता जप्रेल, हरिना जप्रेल, जस्ता द्यौडियाहरूका द्यौडा खेलले चैतलीमा रमाइलो थप गरेको पुष्टि हुन्छ ।
यो चैतलीको सृुरुवात कसरी भयो भन्ने सम्बन्धमा थुप्रै भनाइ छन् । ता पनि खास किंवदन्ती यस्तो छ ।
बान्नी मष्टा देउताले छान्ना सैनडाँडाका खापर देउताकी दुईटी रानीमध्ये सुवा रानीलाई देख्दा उनको रुपसंग मोहित भई विवाह गर्नको लागि त्यहाँबाट भगाएर सुङ्गाला किन्नाला धनारा मेल्लेकको बाटोहँुदै मष्टामाडुं पुगे । उता सैनडाँडामा सुवा रानी हराएको होहल्ला मच्चियो ।
कसैले सुवा रानी मष्टाले भगाएर लिएको कुरा सुनायो । त्यो खबरले खापर धेरै रिसायो र आफ्नो मित मैकासुरलाई मष्टो मारेर सुवा रानीलाई फिर्ता ल्याइदिनु भनी बान्नी मष्टामाडुंतिर पठायो । मैकासुर सुवा रानी ल्याएको बाटोहँुदै तोलेनी भन्ने ठाउँमा पुग्यो । तोलेनीमा एउटा दह तलाउ थियो रे । त्यही तलाउमा त्यो मैकासुर बस्थ्यो । तलाउमा लुकेर बसेको मैकासुरले मष्टालाई फेला नपारेसम्म मष्टाको आडमा रहेका ससाना देउताहरूलाई दु:ख दिन थाल्यो । अन्त्यमा मष्टालाई समेत समातेर चामाका लोताले बाँधी लुवाका पिँजडाभित्र बन्द गर्‍यो । यो खबरले चारैतिर हाहाकार मच्चियो । मष्टाको १६ बहिनीमध्ये सुर्मादेवी धेरै रुपशी थिइन् । उनले आफ्नो भाइ मष्टालाई मैकासुरले समातेर दु:ख दिइरहेको खबर सुनिन् र मुम्ला गाउँको सुर्मामाडुंबाट तोलेनी गइन् । मैकासुर सँग भेट गरिन् । मैकासुर सुर्मादेवीलाई देख्ने वितिक्कै देवीको मोहनी रूप देखेर मुर्छित भयो । सुर्माले पनि बल प्रयोग गरेर मैकासुरलाई मार्न असहज देखेपछि आफ्नो सौन्दर्यका प्रभावले मैकासुरलाई प्रेमजालमा फसाई विवाह समेत गर्छु भन्ने बहाना गरिन् ।
प्रेमजालमा फसेको मैकासुरलाई आफ्नो बसमा लिएपछि सुर्मादेवीले पाठपालालाई मुसाको भेषमा गई चामाका लोता काढेर मष्टालाई बन्धनमुक्त गर्न लगाइन् । त्यसपछि सुर्मादेवी, मष्टो, बाडपालो र अन्य देउता मिलेर मैकासुरलाई मारे । पाठपालो वेद पढ्ने गुरु गणेश देउता हो ।
आपतकालमा मष्टालाई बचाउन चामाका लोता दातले काट्नाले त्यस दिनदेखि दलित समुदाय (सार्की) मा पनि पाठपालो चल्ने भएको हो । नत्र ब्राह्मणमा मात्र चल्थ्यो भन्ने भनाई छ । मैकासुरलाई मारेको खुसीयालीमा मष्टा र देवीले चैते आंैशीको दिनमा काकर काटेर ल्याई द्वादशी तिथिका दिन तोलेनीमा मृत अवस्थामा रहेको राक्षसको छाती चिरेर जात्राको थालनी गरिएको भन्ने किंवदन्ती छ ।
प्राचीन कालमा काकर थराल्दा काकरको ठेक (फेद तीरको भाग) मा रगत पनि लाग्थ्यो भन्ने भनाई छ । मैकासुरको टाउकोको भकुण्डो, ढाडको ढोल (बाजा) औंला काटी गजा, रौं काटेर लडानेउडा, लुगा च्यातेर ध्वजापताका, मसिना लामा हड्डीका सहनाइ बनाएर राक्षस मारेको खुसीयालीमा चैतली जात्राको रचना गरेको गरेका भन्ने मान्यता छ । चैतली जात्रा मष्टा मन्दिरको प्रांगणमा लाग्ने गरे पनि सुर्मा देवीको जात्रा भनेर भन्ने गरिन्छ ।

तस्बिरमा बान्नीको चैतली

बझाङको मौलिक सांस्कृतिक पर्व बान्नी चैतलीका अवसरमा जयपृथ्वीनगर वडा नम्बर ७, कँडेलमा रहेको मष्टा देउताको मन्दिर परिसरमा परम्परागत पहिरनमा स्थानीय लोकदेउडा खेल्दै स्थानीय महिला । तस्बिर सौजन्य : ललित सिंह, बझाङ